Wyklejka
Wyklejka
(forzac) (ang. pastedown, board paper/sheet; fr. gardez; niem. Vorsatz, wł. controguardia)
Papierowa (często z papieru dekoracyjnego) lub pergaminowa karta, bądź tkanina przyklejona do wewnętrznej strony okładziny. Wyklejka spełnia kilka funkcji:
- estetyczną - ukrywa krawędzie podwinięć obleczenia i elementy zawieszenia książki;
- konstrukcyjną – jest jednym z elementów zawieszenia bloku w oprawie; w przypadku nie wprowadzenia kontry przejmuje jej funkcję zapobiegając powstawaniu deformacji, tj. wyginaniu się okładzin w wyniku działania nierównych sił fizycznych od strony zewnętrznej i wewnętrznej okładziny;
- ochronną - izoluje blok książki od elementów oprawy (okładziny, podwinięć obleczenia, przyklejonych do okładziny końcówek zwięzów).
W terminologii rzemieślniczej oraz poligraficznej wyklejką nazywany jest komplet kart dołączanych do bloku podczas oprawy, a zatem karty przybyszowe wyklejkowo-ochronne.
Rozwój na przestrzeni dziejów
W okresie średniowiecza w kodeksach europejskich na wyklejki używano zazwyczaj makulaturę pochodzącą z pergaminowych rękopisów. Dołączano je na różnym etapie powstawania kodeksu. Pod pierwszą i ostatnią składkę podkładano zazwyczaj pojedynczą kartkę pergaminu, w taki sposób, że wykonywano falc zakładany za grzbiety skrajnych składek i zszywano te karty wraz ze składkami. Na dalszym etapie oprawy przyklejano je do okładzin (il.1). W oprawach późnogotyckich stosowano najczęściej inną konstrukcję wyklejki. Po oprawieniu kodeksu introligator przyklejał wyklejkę do wewnętrznej strony okładziny. Wtórne wykorzystanie na wyklejki rękopiśmiennych kart powodowało, że często różniły się one wymiarami od kart bloku. Bywało, że były mniejsze od kart w bloku (ang. trimmed-out pastedowns), takie wyklejki zidentyfikowano na niewielkiej grupie opraw włoskich z XV i XVI w. Natomiast we Francji w XVII w. dość często wyklejki były nieco większe niż karty w bloku. Zostało to spopularyzowane w XVIII w. w innych krajach europejskich. Zdarzało się także, szczególnie w kodeksach o dużych wymiarach, że wyklejki były sklejane z kilku kart. W okresie późniejszym, wyklejką była zazwyczaj złożona na pół kartka papieru, której jedna połowa przyklejana była do wewnętrznej strony okładziny, a druga połowa pozostawała luźna. Karta ta nosi nazwę karty ochronnej (niem. flegendes Blatt; zob. karty ochronne). Połączone w ten sposób wyklejki i karty ochronne noszą nazwę karty przybyszowej wyklejkowo-ochronnej (zob. karty przybyszowe)(il. 2). Bardziej rozbudowane tego rodzaju karty przybyszowe, mogą posiadać do kilku kart ochronnych połączonych, zarówno z blokiem, jaki i wyklejką różnymi sposobami. Zazwyczaj istotną rolę konstrukcyjną odgrywają wówczas tzw. falce, które mogą być papierowe, skórzane, bądź z tkaniny, różna też może być ich konstrukcja (zob. falc). Korzystną modyfikację tego rodzaju wyklejki uzyskano poprzez wprowadzenie tzw. scezury (zob. scezura), czyli paska podkładanego pod grzbiet wyklejki (il. 3). Element ten odciążył nieco pracę zwięzów w przegubach, czyli wzmocnił zawieszenie bloku książki w oprawie, a także zapobiegał pękaniu kart przybyszowych wyklejkowo-ochronnych w grzbiecie. Na scezury stosowano często ówczesną makulaturę (il. 4), dlatego też często na tych skrawkach pergaminu, czy papieru znajdują się prawdziwe skarby kultury (zob. makulatura w oprawach). W XIX w. papierową scezurę zastąpiono płócienną. Jeżeli wyklejka jest ozdobna i w jakiś sposób połączona (często przez pasek skóry znajdujący się w wewnętrznym przegubie) z kartą przybyszową ochronną nosi nazwę dublury (zob. dublura). Ten rodzaj wyklejki wywodzi się z oprawy perskiej. Na przestrzeni czasu ulegała ona wielu modernizacjom od skórzanej dublury powtarzającej ozdobny motyw zewnętrznej strony okładki (Le Gascon), po stosowanie na wyklejki dekoracyjnych papierów (il. 5) (zob. papiery dekoracyjne) i tkanin (il. 6). W XIX w. najpopularniejszym rodzajem wyklejki był złożony na pół arkusz papieru, sfalcowany w różny sposób (il. 7) i założony za pierwszą i ostatnią składkę. Wyklejkę tę zmodyfikowano, poprzez rozcięcie arkusza w grzbiecie i połączenie kart płóciennym paskiem (il. 8). W pierwszej połowie XX w. upowszechniła się wyklejka wymyślona przez Ignatza Wiemelera, udoskonalenie polegało na składaniu w grzbiecie arkusza wyklejkowego w formę leporello, co tworzyło tzw. podwójne falce (il. 9). Nowe rozwiązanie przyczyniło się do przede wszystkim do zmniejszenie naprężeń w przegubie wewnętrznym. W XIX w. na wyklejki, oprócz zwykłych papierów, stosowano ozdobne papiery marmurkowe i galanteryjne (il. 10). W oprawach bibliofilskich wyklejki wykonane są z jedwabiu, skóry, bądź pergaminu. W oprawach artystycznych stosowano na wyklejki odbitki graficzne (il. 11), tkaninę batikową (np. Robert Jahoda) (il. 12), morę (il. 13) i inne papiery ozdobne wykonywane ręcznie, bądź maszynowo (il. 14, 15). W 1. poł. XX w. w Niemczech spopularyzowane zostały wyklejki wykonywane z papierów marmoryzowanych o identycznym wzorze jak marmurek zdobiący obcięte krawędzie bloków książek. Do ciekawszych i nietypowych rozwiązań należą te, gdzie wyklejki przyklejone są pod podwinięciem obleczenia, lub też ich krawędzie wywinięte są na zewnątrz okładzin. To ostatnie rozwiązanie odnotowano w bardzo nielicznych oprawach islamskich.
Zobacz też
Dublura
Karty przybyszowe
Karty ochronne
Lustro
Grafika
il. 1. Wtórnie użyty, jako wyklejka, rękopis na pergaminie; wyklejka została odklejona od okładziny; XV - wieczny rękopis kopii dzieła Jana Długosza “Insignia seu clenodia regis et regni poloniae” tzw. Kodeks Działyńskich (BK PAN). (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 2. Karta przybyszowa wyklejkowo-ochronna, schemat. (rys. K. Komsta-Sławińska)
il. 3. Falc założony za karty przybyszowe. (rys. K. Komsta-Sławińska)
il. 4. Wtórnie użyty, jako scezura, rękopis na pergaminie; Biblioteka Elbląska. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 5. Wyklejka Luc_Antoine Boyet’a, kolorowa, wykonane w technice klajstrowej, XVII/XVIII w.
il. 6. Wyklejka Thomas James Cobden-Sanderson, tkanina dekoracyjna, XIX/XX w.
il. 7. Karta przybyszowa wyklejkowo-ochronna z falcem założonym za składkę.
il. 8. Wyklejka z widocznym falcem. (rys. Zjawiński Z., 1965, s. 101)
il. 9. Scezura z podwójnym falcem, schemat. (rys. Paulina Pruss)
il. 10. Różne papiery dekoracyjne stosowane na wyklejki. Kolekcja XIX -wiecznych książek z Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu. (fot. M. Pronobis-Gajdzis, J. Czuczko)
il. 11. Karta przybyszowa wyklejkowo-ochronna wykonana w technice graficznej, pocz. XX w.
il. 12. Wyklejka Roberta Jahody wykonana w technice batiku, 1 ćw. XX w.
il. 13. Dublura wykonana z mory.
il. 14. Wyklejka wykonana z papieru dekoracyjnego metalicznego.
il. 15. Wyklejka wykonana z papieru dekoracyjnego drukowanego.
Przypisy
- ABC of Bookbinding. A Unique Glossary with over 700 illustrations for Collectors and Librarians, Greenfield Jane, Nowy Jork 2002, s. 50-51.
- Chlebus Ewa, Elementy przybyszowe w oprawach późnogotyckich - formy, funkcja, terminologia. [w:] Roczniki Biblioteczne, rok LXI, Wrocław 2017, s. 67-84.
- Encyklopedia Wiedzy o Książce, pod red. A. Birkenmajer, Wrocław 1971, sp.2550.
- Macchi F., Macchi L., Dizionario illustrato della legatura, Milano, 2002, s. 88, 220.
- Szwejkowska Halina, Książka drukowana XV - XVIII wieku. Zarys historyczny. Wrocław, Warszawa 1980, s. 287, 294.
- Współczesne polskie introligatorstwo i papiernictwo. Mały słownik encyklopedyczny. Praca zbiorowa pod red. J. Celma-Panek, S.Libiszowski. Ossolineum 1986, s. 174-175.
Autor: MPB
