Mandorla: Różnice pomiędzy wersjami

Wersja z 20:39, 10 sty 2021

Mandorla

(fr. mandorle)

1) wywodzący się z kultury buddyjskiej, a w IV w. n.e. zaadoptowany i rozpowszechniony w kulturze chrześcijańskiej, rodzaj aureoli o kształcie migdałowym lub owalnym, ukazywanej najczęściej w wizerunkach Jezusa Chrystusa i Maryi od średniowiecza po barok (rzadziej w późniejszych okresach). Popularne na złotniczych oprawach średniowiecznych ksiąg liturgicznych wizerunki Maiestas Domini i Pantokratora oraz tronującej Maryi z Dzieciątkiem często otaczają migdałowe (rzadziej owalne, sporadycznie zaś czterolistne) m. o zróżnicowanej formie otoku: od najprostszej – linearnej, przez proste ornamenty grawerowane w srebrnej bądź złotej blasze, barwne emalie, po inkrustacje klejnotami w filigranowych oprawkach (np. oprawa Ewangeliarza Anastazji). Niekiedy kształt m. nadawano tłokom romańskim i gotyckim (np. z wizerunkiem Dawida, pieczęci i in.). W okresie nowożytnym m. ustąpiła z dekoracji opraw innym dekoracjom, a ponownie zaczęła być przywoływana na oprawach liturgicznych ksiąg, zarówno wykonywanych na zamówienie jak i nakładowych (wydawniczych), od okresu historyzmu w XIX w.

2) od XIV-XV w. kształt nadawany niektórym elementom dekoracji introligatorskiej wyciskanej z tłoków lub plakiet. Na dziełach gotyckich niekiedy mają go tłoki z wizerunkami świętych postaci (zwłaszcza Jezusa i Maryi z Dzieciątkiem), wzorowane na tzw. pieczęciach ostroowalnych typowych dla środowiska kościelnego. Z XVI w. znane są przypadki zastosowania go w paru superekslibrisach swobodnie naśladujących pieczęcie (np. elektora saskiego Augusta, a w Polsce – bp.: Rozrażewskiego i Wolskiego). We włoskim introligatorstwie renesansowym XV-pocz. XVI w. kształt wydłużonej m. niekiedy nadawano centralnym elementom dekoracji zwierciadeł, obwiedzionym różnorakimi ornamentami (np. trójlistkami włoskimi, stylizowanym →wieńcem laurowym) lub promieniami; w Polsce wzorzec ten przejął w l. 20-40 XVI w. krakowski mistrz Maciej z Przasnysza/Mistrz Główek Anielskich, wykorzystując go głównie do dekoracyjnych obramień superekslibrisów.

3) kształt charakterystycznego, centralnego medalionu rozpowszechnionego od XIV-XV w. w introligatorstwie perskim i arabskim, a od schyłku XV w. naśladowanego na orientalizujących oprawach w Italii, a następnie w niemal całej Europie.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Ewangeliarza Anastazji oprawa
Gloria promienista
Jezus Chrystus
Limozyjskie oprawy
Liturgicznych ksiąg oprawy
Maryja
Orientalizujące oprawy
Schamsa
Trójlistek włoski
Wieniec laurowy

Grafika

• 

  Motyw mandorli (1) w dekoracji oprawy Ewangeliarza Anastazji, między ok. 1160 a 1170, fot. domena publiczna

• 

  Motyw wieńca o kształcie mandorli otaczającej superekslibris herbowy na italianizującej oprawie krakowskiej z ok. 1530, BN Warszawa, fot. BN Warszawa

• 

  Superekslibris ks. Augusta I Saskiego z motywem herbem w wieńcu o kształcie mandorli, Niemcy, 3 ćw. XVI w.

• 

  Superekslibris bpa Hieronima Rozrażewskiego z motywem herbu w wieńcu o kształcie mandorli, Polska, po 1581 r., BWSD Włocławek, fot. P. Kurek

• 

  Typowy przykład mandorli (schamsa, giobek) na oprawie z kręgu islamskiego

Przypisy

1. Steenbock 1965, il. 68, 121, 146-148 i in.;
2. Schwenke, Schunke 1979, tabl. 82[22], 310[40-45], 311[13-14] i in.;
3. Petrucci Nardelli 1989, s. 80-81;
4. von Rabenau 1994, tabl. 60;
5. Kozakiewicz 1996, s. 25-26;
6. Bérinstain i in. 1997, s. 87-90, 119-121, 125 i in.;
7. Macchi F. i L. 2002, s. 283-284;
8. Wagner 2016, s. 233-234;
9. Dudzik 2017, s. 182;
10. Wagner 2017, il. 85.

Autor: A.W.