Wersja z 13:13, 5 lis 2018

Kodeks (łac. codex)

Nazwa "kodeks" pochodzi z łac. codex – pień drzewa, kloc drzewny. Jedna z form książki (patrz: formy książki) składająca się z bloku książkowego i oprawy. Budowę bloku obrazuje schematycznie il. 1, jest to zbiór kart (patrz: karta) zawierających treść książki i kart przybyszowych (patrz: karty przybyszowe). Karty najczęściej są papierowe lub pergaminowe, w najwcześniejszych kodeksach także papirusowe, zapisane lub zadrukowane dwustronnie. Karty są pojedyncze (rzadko) lub złożone, po złożeniu włożone jedne w drugie tworzą składki (patrz: składka). Składki są oprawione, czyli połączone ze sobą w grzbiecie różnymi systemami broszurowania (szyte lub klejone) (patrz: broszurowanie) i zabezpieczone przed zniszczeniem różnymi formami oprawy (patrz: oprawa). Książka w formie kodeksu jest znana od końca I wieku n.e., a mniej więcej w III w.n.e. kodeks został ukształtowany w swej podstawowej formie i jest najpopularniejszą formą książki, która do dnia dzisiejszego nie uległa zasadniczej zmianie. Do innych form książki należy zaliczyć: zwój, leporello, książkę mówioną (audiobook), książkę elektroniczną (e-book). Zaletami kodeksu, które stanowią o jego przewadze nad zwojem, jest po pierwsze łatwość korzystania z niego: kodeks można w każdej chwili otworzyć na dowolnej stronie, podczas gdy zwój wymaga mozolnego przewijania. Ponadto lepsze wykorzystanie materiału pisarskiego poprzez dwustronne naniesienie treści. Dawni skrybowie i introligatorzy zawsze starali się odpowiednio ułożyć karty w kodeksie. W kodeksach papirusowych układano karty wg kierunku włókien. Blok był dzielony na sekcje, w których kierunki były zgodne, na zmianę pionowe i poziome. W kodeksach pergaminowych starano się, aby strony licowe i odmięsne leżały obok siebie, tak by po otworzeniu kodeksu strony recto i verso kart nie różniły się fakturą i kolorem. W kodeksach papierowych w ten sam sposób starano się ułożyć karty stroną od sita lub filcową.

Historia

Główną i najbardziej znamienną cechą książki jest zawarta w niej treść. Na przestrzeni wieków poszukiwano takich rozwiązań, by zmieścić odpowiednio dużo tekstu i to w ten sposób, by jego ciągłość została zachowana. Najprostszym rozwiązaniem było sklejanie ze sobą następujących po sobie części. W ten sposób wykształciła się forma zwoju (patrz: zwój), przy czym były to zwoje papirusowe. Wzrost popularności skóry wiąże się niewątpliwie ze współzawodnictwem, jakie istniało między Egiptem i Pergamonem, dotyczące rozwoju dwu "konkurencyjnych" bibliotek starożytności. Ptolemeusz w II w.p.n.e. wstrzymał eksport papirusu dla biblioteki pergamońskiej, co miało zahamować jej rozwój. Efekt tych działań był odwrotny, gdyż w Pergamonie zaczęto wytwarzać materiał pisarski ze skóry - pergamin. Udoskonalenie technologii wytwarzania i wzrost produkcji pergaminu wynikały z chęci uniezależnienia się od importu egipskiego, a także dużego zapotrzebowania na materiał piśmienny lokalnego skryptorium. Ograniczony wielkością skóry zwierzęcej pergamin, a także jego grubość i sztywność sprawiały, że gorzej nadawał się do rolowania niż papirus. Ta cecha pergaminu, a także nieporęczność zwoju były przyczyną poszukiwań innej formy zewnętrznej dla zapisanego tekstu. Zamiast sklejania kart, zaczęto je kłaść jedne na drugich, wzorując się na poliptykach drewnianych tabliczek. Stąd również zapewne nazwa nowej postaci książki - kodeks od słowa coudex (łac.) - kloc drewna. Początkowo nazwa codex była stosowana do dwóch lub więcej tabliczek z drewna, wypełnionych woskiem, na którym rysikiem ryto tekst i połączonych ze sobą (il. 2,3). Później termin ten został zastosowany do kodeksów wykonanych z papirusu i coraz częściej z pergaminu. Zamiast sklejać karty i zwijać, wystarczyło je przełamać i złożyć. Kilka lub kilkanaście przełamanych kart włożonych jedne w drugie tworzyło pierwsze kodeksy. Choć dla papirusu charakterystyczną formą pozostawał zwój, to istniał krótki okres przejściowy, w którym powstawały kodeksy papirusowe (il. 4). Przyczyną tego było traktowanie pergaminu, jako materiału zbyt pospolitego, a także brak świadomości nieodpowiednich właściwości fizycznych papirusu do stosowania w formie kodeksu. Papirus okazał się być zbyt cienki i łamliwy do stosowania w nowej formie książki. Zaczęto więc powszechnie w kodeksach używać pergaminu, który był odpowiedniejszy dla tej formy książki. Pergamin wytwarzano ze skór głównie młodych zwierząt (cielęce, owcze, kozie). Była to skóra wyprawiana ( bez sierści, oskrobana, wypłukana) ale nie garbowana (czyli golizna). Następnie poddawano ją wielu procesom, w wyniku których uzyskiwano wyrób miękki, elastyczny, jasny. Największe zalety pergaminu w stosunku do papirusu to możliwość pokrywania pismem z obu stron (kodeks), a także możliwość stosowania iluminowanych zdobień – miniatur, farby nie rozlewały się tak, jak w papirusie. Zaletą była też możliwość pozyskania podłoża pisarskiego w niemalże wszystkich krajach z miejscowych surowców. W 2 poł. I w. kodeks stał się rozpowszechniony wśród niższych warstw. Podczas gdy zwój był nadal popularny wśród warstw możniejszych. Kodeksy dzieliły się na jednoskładkowe (il. 5, 6) i wieloskładkowe (il. 1). Oczywiście te pierwsze były mniej poręczne, m.in. nie zamykały się, karty zewnętrzne były cofnięte w stosunku do środkowych, itp. Taką budowę posiada większość koptyjskich i greckich kodeksów papirusowych. Pierwsze wieki naszej ery to olbrzymi rozwój popularności kodeksu. W IV - V w. wytwórczość kodeksów zwiększyła się w zawrotnym tempie, przewyższając znacznie swą liczbą zwoje, kodeks stopniowo wypierał zwój, aż do jego całkowitego zastąpienia. Pierwsze kodeksy miały stosunek wysokości kart do ich szerokości (po złożeniu) zbliżony do 1:1, a od V w. zaczął przeważać stosunek 3:2, który jest popularny do dnia dzisiejszego. W powstawaniu kodeksów mieli swój udział ludzie różnych zawodów: wytwórcy papieru, pergaminu, skóry, kopiści, kaligrafowie, iluminatorzy, introligatorzy, drukarze, złotnicy, a nawet kowale. Niejednokrotnie jeden człowiek wykonywał kilka profesji. Najbardziej wszechstronni, z pośród wymienionych zawodów, związanych ściśle z wytwarzaniem książek, byli introligatorzy. Słowo „introligator” pochodzi z języka łacińskiego (intro - do środka, do wnętrza, ligare - wiązać). Nazwa wskazuje, na czym w dużym stopniu polegała ich praca. Trudnili się łączeniem składek w blok i ich zabezpieczeniem przed zniszczeniem poprzez wykonanie oprawy.

Lista

• Punkt 1
• Punkt 2
  • Punkt 2.1
  • Punkt 2.2
• Punkt 2

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
można i tak
link lokalny

Grafika

• Błąd przy generowaniu miniatury Plik z wymiarami większymi niż 12,5 MP

  il. 1. Schemat budowy bloku książki

• 

  il. 3. Tabliczki woskowe ujęte w formę kodeksu

• 

  il. 4. kodeks papirusowy, fragment Ewangelii św. Jana i św. Łukasza

• 

  il. 6. Jednoskładkowy kodeks papirusowy

Przypisy

1. Bieńkowska B., Chamerska H., Zarys dziejów książki. Warszawa 1987.
2. Dahl S., Dzieje książki. Wrocław 1965.
3. Dąbrowski J., Siniarska-Czaplicka J., Rękodzieło papiernicze. Warszawa 1991.
4. Encyklopedia Wiedzy o Książce. Praca zbiorowa. Wrocław-Warszawa-Kraków 1971.
5. Głombiowski K., Szwejkowska H., Książka rękopiśmienna i biblioteka w starożytności i średniowieczu, Wrocław 1971.
6. Grycz J., Z dziejów i techniki książki, Wrocław 1951.
7. Montelatici C., Alla ricerca del libro perduto. Note sull’ evolutione della tecnica di legatura, [w:] Biblioteche Oggi 5 (1987) 3.
8. Roberts M.T., Etherington D., A Dictionary of Descriptive Terminology, http://cool.conservation-us.org/don/ (data dostępu 11.07.2017)

Autor: P.M.