Wyklejka: Różnice pomiędzy wersjami

Wersja z 11:52, 14 paź 2020

Wyklejka

(podlepka, lustro) (ang. pastedown, endpaper, fr. gardez, niem. Vorsatz)

Papierowa (często z papieru dekoracyjnego) lub pergaminowa karta, bądź tkanina przyklejona do wewnętrznej strony okładziny. Wyklejka bywa nazywana „lustrem” wówczas, gdy stanowi odrębny od karty ochronnej użytek. Wyklejka spełnia kilka funkcji:

• estetyczną - ukrywa krawędzie podwinięć obleczenia i elementy zawieszenia książki;
• konstrukcyjną – jest jednym z elementów zawieszenia bloku w oprawie; w przypadku nie wprowadzenia kontry przejmuje jej funkcję zapobiegając powstawaniu deformacji, tj. wyginaniu się okładzin w wyniku działania nierównych sił fizycznych od strony zewnętrznej i wewnętrznej okładziny;
• ochronną - izoluje blok książki od elementów oprawy (okładziny, podwinięć obleczenia, przyklejonych do okładziny końcówek zwięzów).

W terminologii rzemieślniczej oraz poligraficznej wyklejką nazywany jest komplet kart dołączanych do bloku podczas oprawy, a zatem zarówno wyklejka właściwa jak i karty ochronne.

Rozwój na przestrzeni dziejów

W okresie średniowiecza w kodeksach europejskich na wyklejki używano zazwyczaj makulaturę pochodzącą z pergaminowych rękopisów. Dołączano je na różnym etapie powstawania kodeksu. Pod pierwszą i ostatnią składkę podkładano zazwyczaj pojedynczą kartkę pergaminu, w taki sposób, że wykonywano falc zakładany za grzbiety skrajnych składek i zszywano te karty wraz ze składkami. Na dalszym etapie oprawy przyklejano je do okładzin (il.1). W oprawach późnogotyckich stosowano najczęściej inną konstrukcję wyklejki. Po oprawieniu kodeksu introligator przyklejał wyklejkę do wewnętrznej strony okładziny. Wtórne wykorzystanie na wyklejki rękopiśmiennych kart powodowało, że często różniły się one wymiarami od kart bloku. Bywało, że były mniejsze od kart w bloku (ang. trimmed-out pastedowns), takie wyklejki zidentyfikowano na niewielkiej grupie opraw włoskich z XV i XVI w. Natomiast we Francji w XVII w. dość często wyklejki były nieco większe niż karty w bloku. Zostało to spopularyzowane w XVIII w. w innych krajach europejskich. Zdarzało się także, szczególnie w kodeksach o dużych wymiarach, że wyklejki były sklejane z kilku kart. W okresie późniejszym, wyklejką była zazwyczaj złożona na pół kartka papieru, której jedna połowa przyklejana była do wewnętrznej strony okładziny, a druga połowa pozostawała luźna. Karta ta nosi nazwę karty ochronnej (niem. flegendes Blatt; zob. karty ochronne). Połączone w ten sposób wyklejki i karty ochronne noszą nazwę karty przybyszowej wyklejkowo-ochronnej (zob. karty przybyszowe)(il. 2). Bardziej rozbudowane tego rodzaju karty przybyszowe, mogą posiadać do kilku kart ochronnych połączonych, zarówno z blokiem, jaki i wyklejką różnymi sposobami. Zazwyczaj istotną rolę konstrukcyjną odgrywają wówczas tzw. falce, które mogą być papierowe, skórzane, bądź z tkaniny, różna też może być ich konstrukcja (zob. falc). Korzystną modyfikację tego rodzaju wyklejki uzyskano poprzez wprowadzenie tzw. scezury (zob. scezura), czyli paska podkładanego pod grzbiet wyklejki (il. 3). Element ten odciążył nieco pracę zwięzów w przegubach, czyli wzmocnił zawieszenie bloku książki w oprawie, a także zapobiegał pękaniu kart przybyszowych wyklejkowo-ochronnych w grzbiecie. Na scezury stosowano często ówczesną makulaturę (il. 4), dlatego też często na tych skrawkach pergaminu, czy papieru znajdują się prawdziwe skarby kultury (zob. makulatura w oprawach). W XIX w. papierową scezurę zastąpiono płócienną. Jeżeli wyklejka jest ozdobna i w jakiś sposób połączona (często przez pasek skóry znajdujący się w wewnętrznym przegubie) z kartą przybyszową ochronną nosi nazwę dublury (zob. dublura). Ten rodzaj wyklejki wywodzi się z oprawy perskiej. Na przestrzeni czasu ulegała ona wielu modernizacjom od skórzanej dublury powtarzającej ozdobny motyw zewnętrznej strony okładki (Le Gascon), po stosowanie na wyklejki dekoracyjnych papierów (il. 5) (zob. papiery dekoracyjne) i tkanin (il. 6). W XIX w. najpopularniejszym rodzajem wyklejki był złożony na pół arkusz papieru, sfalcowany w różny sposób (il. 7) i założony za pierwszą i ostatnią składkę. Wyklejkę tę zmodyfikowano, poprzez rozcięcie arkusza w grzbiecie i połączenie kart płóciennym paskiem (il. 8). W pierwszej połowie XX w. upowszechniła się wyklejka wymyślona przez Ignatza Wiemelera, udoskonalenie polegało na składaniu w grzbiecie arkusza wyklejkowego w formę leporello, co tworzyło tzw. podwójne falce (il. 9). Nowe rozwiązanie przyczyniło się do przede wszystkim do zmniejszenie naprężeń w przegubie wewnętrznym. W XIX w. na wyklejki, oprócz zwykłych papierów, stosowano ozdobne papiery marmurkowe i galanteryjne (il. 10). W oprawach bibliofilskich wyklejki wykonane są z jedwabiu, skóry, bądź pergaminu. W oprawach artystycznych stosowano na wyklejki odbitki graficzne (il. 11), tkaninę batikową (np. Robert Jahoda) (il. 12), morę (il. 13) i inne papiery ozdobne wykonywane ręcznie, bądź maszynowo (il. 14, 15). W 1. poł. XX w. w Niemczech spopularyzowane zostały wyklejki wykonywane z papierów marmoryzowanych o identycznym wzorze jak marmurek zdobiący obcięte krawędzie bloków książek. Do ciekawszych i nietypowych rozwiązań należą te, gdzie wyklejki przyklejone są pod podwinięciem obleczenia, lub też ich krawędzie wywinięte są na zewnątrz okładzin. To ostatnie rozwiązanie odnotowano w bardzo nielicznych oprawach islamskich.

Zobacz też

Dublura
Karty przybyszowe
Karty ochronne
Lustro

Grafika

• 

  il. 1. Wtórnie użyty, jako wyklejka, rękopis na pergaminie; wyklejka została odklejona od okładziny; XV - wieczny rękopis kopii dzieła Jana Długosza “Insignia seu clenodia regis et regni poloniae” tzw. Kodeks Działyńskich (BK PAN). (fot. M. Pronobis-Gajdzis)

• 

  il. 2. Karta przybyszowa wyklejkowo-ochronna, schemat. (rys. K. Komsta-Sławińska)

• 

  il. 3. Falc założony za karty przybyszowe. (rys. K. Komsta-Sławińska)

• 

  il. 4. Wtórnie użyty, jako scezura, rękopis na pergaminie; Biblioteka Elbląska. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)

• 

  il. 5. Wyklejka Luc_Antoine Boyet’a, kolorowa, wykonane w technice klajstrowej, XVII/XVIII w.

• 

  il. 6. Wyklejka Thomas James Cobden-Sanderson, tkanina dekoracyjna, XIX/XX w.

• 

  il. 7. Karta przybyszowa wyklejkowo-ochronna z falcem założonym za składkę.

• 

  il. 8. Wyklejka z widocznym falcem. (rys. Zjawiński Z., 1965, s. 101)

• 

  il. 9. Scezura z podwójnym falcem, schemat. (rys. Paulina Pruss)

• 

  il. 10. Różne papiery dekoracyjne stosowane na wyklejki. Kolekcja XIX -wiecznych książek z Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu. (fot. M. Pronobis-Gajdzis, J. Czuczko)

• 

  il. 11. Karta przybyszowa wyklejkowo-ochronna wykonana w technice graficznej, pocz. XX w.

• 

  il. 12. Wyklejka Roberta Jahody wykonana w technice batiku, 1 ćw. XX w.

• 

  il. 13. Dublura wykonana z mory.

• 

  il. 14. Wyklejka wykonana z papieru dekoracyjnego metalicznego.

• 

  il. 15. Wyklejka wykonana z papieru dekoracyjnego drukowanego.

Przypisy

1. Józef Grycz, Z dziejów i techniki książki, Wrocław 1951 r.
2. Claudio Montelatici. Alla ricerca del libro perduto. Note sull’ evolutione della tecnica di legatura, [w:] Biblioteche Oggi 5 (1987) 3.
3. B.C. Middleton, A History of English Craft Bookbinding Technique, New York, London, Hafner Publ. Co.,1963.
4. Wojciech Kurpik. Uwagi o niektórych elementach oprawy i ich roli w ochronie książki. [w:] Ochrona Zabytków nr 3-4 (138-139) XXXV, Warszawa 1982.
5. Aleksander Semkowicz. Introligatorstwo. Kraków 1948.
6. H. Szwejkowska. Książka drukowana XV - XVIII wieku. Zarys historyczny. Wrocław, Warszawa 1980.
7. H. Lüers. Das Fachwissen des Buchbinders, 1953.
8. Współczesne polskie introligatorstwo i papiernictwo. Mały słownik encyklopedyczny. Praca zbiorowa pod red. J. Celma-Panek, S.Libiszowski. Ossolineum 1986.
9. Ewa Chlebus, Elementy przybyszowe w oprawach późnogotyckich - formy, funkcja, terminologia. [w:] Roczniki Biblioteczne, rok LXI, Wrocław 2017, s. 67-84.

Autor: MPG