Kapitałka karolińska: Różnice pomiędzy wersjami

Wersja z 14:37, 10 gru 2021

Kapitałka karolińska

Kapitałka z uchem (ang. carolingian endband, ang. tab endband, niem. verlängertes Kapital, das Zopf Kapital, fr. tranchefile á l’oreille/á patte, tranchefile monastique, hol. tongkapitaal, cz. kapitálek s uchem)

Kapitałka ze skórzanym elementem wystającym nad grzbiet. Element ten (ucho) zwykle nie jest częścią obleczenia. Kapitałki te najczęściej stosowano w kodeksach karolińskich, a także niekiedy romańskich. Charakterystyczną cechą kapitałek karolińskich jest element określany jako „ucho”. Kapitałki te określa się zatem jako „kapitałki z uchem”. Ucho składa się zazwyczaj z takiej samej skóry jak obleczenie, jego szerokość jest taka sama jak grzbietu, a w długości zachodzi na grzbiet na 40 – 70 mm i wystaje nad nim na ok. 30 – 50 mm. Często połączone jest z obleczeniem grzbietu przez wspólne obszycie. Uważa się, że w kodeksach karolińskich kapitałki wprowadzano po przycięciu krawędzi bloku, a ich funkcją było zazwyczaj zintegrowanie nie połączonych ze sobą przy krawędziach składek. Jednak w niektórych odmianach kapitałek, ich rola konstrukcyjna była ograniczona.

Typy kapitałek karolińskich:

• Typ I - Kapitałki niekonstrukcyjne (ang. unsupported endband sewing), (il. 1, 5, 6)
• Typ II - Kapitałki konstrukcyjne z szyciem w jodełkę (rybi grzbiet) (ang. supported herringbone sewing), (il. 2, 7)
• Typ III - Kapitałki konstrukcyjne z szyciem prostym (ang. supported straight sewing). (il. 3, 4)

Kapitałki typu I wykonywano ściegiem łańcuszkowym z pojedynczym, podwójnym lub potrójnym łańcuszkiem, którego nić mocowano w przygrzbietowych narożnikach okładzin. W tym celu w okładzinach wykonywano pojedynczy (il. 5b), bądź podwójny otwór (il. 7b) tworzący kształt litery V. Po obleczeniu podkład ucha i obleczenie obszywano razem (il. 5c).

Niekonstrukcyjne kapitałki typu I (il. 1) z potrójnym łańcuszkiem łatwo pomylić z konstrukcyjnym szyciem typu II w jodełkę (il. 2). Podwójny rdzeń kapitałki typu II stanowią cienkie sznurki zamontowane w przygrzbietowych narożnikach okładzin za pośrednictwem pętelki (ang. loop) w jednej okładzinie i końców podwójnego rdzenia przewleczonych przez drugą okładzinę. Obszycie wykonywano w jodełkę. Należy zaznaczyć, że zdaniem niektórych badaczy (Szirmai) kapitałki typu II są młodsze niż typu I, co wynika z chronologii rozwoju sposobów szycia bloku, ponieważ szycie w jodełkę ewoluowało z szycia łańcuszkowego.

Szycie kapitałek konstrukcyjnych typu III jest szyciem pojedynczym (ang. single) lub zagęszczonym (ang. packed straight), czyli odpowiednio z jednym lub więcej oplotami na składkę. Rdzeń może być pojedynczy (il. 3) lub podwójny (il. 4), przy czym wykonywano go (je) ze sznurka bądź rzemienia. Nić szycia jest zwykle niebarwiona, taka sama jak szycia bloku.

Przekształcenia

Jeśli oprawa była naprawiana lub wymieniana i szycie było zmieniane, ucho zwykle przekształcano. Na il. 8b i 8c przedstawiono dwa rodzaje najczęstszych ingerencji, jakich dokonywano przy, tego rodzaju kapitałkach. W rezultacie powstały zupełnie nowe kapitałki, które niekiedy bywają błędnie identyfikowane jako odmiana kapitałek karolińskich. konstrukcje, których nie należy mylić z oryginalnymi kapitałkami karolińskimi.

Rodzaje uch

Ucha mogą przyjmować wiele kształtów (il. 9 a-f). Najpowszechniejsze są ucha zaokrąglone. Jeśli krawędzie obleczenia i ucha obszywano, najczęściej wykonywano szew ściegiem łańcuszkowym (ang. link stitch) (il.9g), dzierganym (ang. buttonhole stitch) (il. 9h) lub zeszytowym (ang. saddle stitch) (Il. 9i). Ucha posiadają zwykle dodatkowe zabezpieczenia z tkaniny (patch linings), niezależne od zabezpieczenia grzbietu. Zabezpieczenia te zazwyczaj są szerokości uch i wówczas są zazwyczaj do nich doszyte. W sytuacji gdy tkanina jest szersza od ucha i zachodzi na okładziny, to jest wówczas do nich zamocowana drewnianymi kołkami (trenail). W niektórych przypadkach grzbiet i ucho mają jedno wspólne zabezpieczenie z tkaniny. W oprawach późniejszych, w szczególności klejnotowych przednią część ucha pokrywano dodatkową ozdobną tkaniną.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny

Grafika

• 

  Il. 1. Kapitałka karolińska; ang. carolingian endband Typ I: Z szyciem niekonstrukcyjnym; rys. M. Dorębska

• 

  Il. 2. Typ II: Z szyciem konstrukcyjnym ściegiem w jodełkę; rys. M. Dorębska

• 

  Il. 3. Typ III: Z szyciem konstrukcyjnym prostym – kapitałka z szyciem nicią prowadzoną pionowo na jednym rdzeniu; rys. M. Dorębska

• 

  Il. 4. Typ III: Z szyciem konstrukcyjnym prostym – kapitałka z szyciem nicią prowadzoną pionowo na jednym lub dwóch rdzeniach; rys. M. Dorębska

• 

  Il. 5. Niekonstrukcyjna kapitałka karolińska z uchem (typ I): [a] sposób prowadzenia nici ukazany w przekroju, [b] szycie kapitałki, [c] obszycie ucha haftem typu whip-stitch (Szirmai J. A., 1999, s. 121.)

• 

  Il. 6. Kapitałka karolińska z szyciem niekonstrukcyjnym i obszyciem ucha (typ I) Szirmai J. A., 1999, s. 122.

• 

  Il. 7. Kapitałka karolińska typu II z uchem (z obszyciem w jodełkę): [a] sposób prowadzenia nici - schemat, [b] szycie kapitałki z wykorzystaniem tuneli w okładzinach, [c] ukończona kapitałka z połowicznie wykonanym obszyciem ucha. (Szirmai J. A., 1999, s. 123.)

• 

  Il. 8. Dwa przykłady przekształceń kapitałek karolińskich z uchem: [a] oryginalna kapitałka karolińska w przekroju, [b] kapitałka przekształcona: ucho docięte równo z kapitałką, obleczenie podwinięte; kapitałka, ucho i obleczenie zszyte razem szwem zeszytowym (ang. saddle-stitch), [c] ucho i obleczenie zawinięte; ucho, kapitałka i obleczenie zszyte razem. (Szirmai J. A., 1999, s. 124. )

• 

  Il. 9. Kształty i najpowszechniejsze obszycia uch kapitałek karolińskich: [g] haft łańcuszkowy (link stitch), [h] haft typu buttonhole z dodatkowymi rdzeniami, [i] haft zeszytowy (saddle stitch). (Szirmai J. A., 1999, s. 125. )

Przypisy

1. Bibliothéque nationale (red.), Les tranchefiles brodees. Etude historique et technique, Bibliothéque nationale de France 1989.
2. Cermanova T., Kapitalek, dulezity prvek knizni vazby a jeho funkce, praca licencjacka, Univerzita Pardubice, Pardubice 2008.
3. Dorębska M., Praca magisterska teoretyczno-badawcza: Kapitałka-historia, rodzaje, terminologia, (promotor: M. Pronobis-Gajdzis), UMK, Toruń 2018.
4. Greenfield Jane, Hille Jenny, Endbands from East to West. How to work them, New Castle 2017.
5. Kneep en Binding een terminologie voor de beschrijving van de constructies can oude boekbanden, pod red. Gnirrep W. K., Gumbert J. P., Szirmai J. A., Haga 1992.
6. Language of Bindings. Dostępny w World Wide Web: http://www.ligatus.org.uk/lob/concept/3059 [dostęp: 5 czerwca 2017].
7. Scheper Karin, The Islamic Bookbinding Tradition. A Book Archeological Study, Haga 2014.
8. Szirmai John A., The Archeology of medieval bookbinding, Hants 1999, s.121-126.

Autor: M.P.B.