Format książki: Różnice pomiędzy wersjami

Wersja z 15:10, 10 sie 2020

Format książki

Określenie stosowane na oznaczenie wielkości książki. Pierwszy, najbardziej rzucający się w oczy wyróżnik książki. Wymiary książki wyrażone w milimetrach, wynikające z rozmiaru arkusza. W przypadku książki w formie zwoju odnosi się do jego wysokości i długości, w przypadku kodeksu oznacza jego wysokość i szerokość, lub tylko wysokość.

Typy formatów

• Format A5
• Format atlasowy
• Format B5
• Format bibliograficzny
• Format biblioteczny

Format książki rękopiśmiennej

W średniowieczu format oznaczano nazwami: in maiori, in mediocri, in minori forma. W XV w., gdy książka rękopiśmienna coraz częściej spisana była na papierze, jej format był ściśle związany z formatem arkusza papieru. Papiernie europejskie produkowały wiele rozmiarów arkuszy o harmonijnym (nawiązującym do złotego podziału) stosunku krawędzi, czyli 8:5, przy czym do XVII w. arkusze nie przekraczały wymiarów 740 x 540 mm i nie schodziły poniżej 350 x 230 mm. Ograniczenie wielkości arkuszy papierów europejskich łączyło się z ręczną techniką czerpania papieru na sicie z ramą. Arabowie, ze względu na inną technikę wytwarzania papieru, uzyskiwali większe rozmiary arkuszy. Najstarsze przekazy dotyczące formatów papieru sięgają XIV w. (Bolonia) i wymieniają następujące formaty:

• imperial (cesarski) – największy format, o wym.: 740 x 500 mm
• reale (królewski), o wym.: 615 x 445 mm;
• mecome – pośredni, o wym.: 515 x 345 mm;
• recute – mały, o wym.: 450 x 315 mm.

Formaty papierów z biegiem czasu i w zależności od miejsca produkcji, zmieniały nazwy i wykazywały odchylenia wymiarów, np. papier stosowany ok. 1390 r. przez Ulmana Stromera w Norymberdze posiadał wymiary 420 x 300 mm. Natomiast w Polsce w XV wieku, wraz z założeniem rodzimych papierni, pojawiły się dwa główne formaty arkuszy:

• regalis (zwany też królewskim) o wym.: 672 x 480 mm
• mediana (zwany też comunis) o wym.: 576 x 308 mm.

Arkusze w książkach rękopiśmiennych albo w ogóle nie były łamane, albo były łamane jednokrotnie. W pierwszym przypadku filigran znajdował się najczęściej w górnej lub dolnej części karty, a format książki nosi nazwę in plano. W przypadku pojedynczego złamu format nosi nazwę in folio, a filigran był zazwyczaj umieszczony na prawym półarkuszu (po złamaniu znajduje się na środku co drugiej karty). W formatach większych brano zazwyczaj dwa, trzy, a nawet więcej arkuszy, które łamano, wkładano jeden w drugi i tworzono w ten sposób składki. Składka utworzona z dwóch arkuszy (4 karty) nazywa się duernion, trzech (6 kart) – ternion, czterech (8 kart) – quaternion, pięciu (10 kart) – quinternion. Nazwa quaternion przyjęła się później dla określania składek w ogóle.

Format książki drukowanej

Z końcem XV w., od pojawienia się druku, wprowadzono określanie formatu książki w zależności od ilości złożeń arkusza, czyli tzw. format bibliograficzny. Formatem bibliograficznym określa się zatem inkunabuły i wszystkie stare druki do końca XVIII w. W XV w. w dobie inkunabułów, spotyka się zazwyczaj dwa formaty: 2° i 4° oraz bardzo rzadko 8°. W jednym inkunabule można niekiedy zidentyfikować dwa formaty, co wynika z tego, że drukarz dysponował różnymi arkuszami papierów. W książkach tych należy zatem badać każdą składkę. W XVI i XVII w. rozpowszechniły się, głównie w drukarstwie holenderskim (elzewiry) i francuskim, małe formaty książek. Drukując książki w małych formatach dzielono arkusz na dwie lub trzy części i tak powstał format 12° (wprowadzony w 1567 r. przez Ch. Plantina w Antwerpii) uzyskany jest przez złożenie 1/3 arkusza. Z podziału arkusza na trzy części powstał także format 24° (f. elzewirowski), każda z trzech części dawała po 16 stron. Ponieważ do drukarni dostarczano różne formaty arkuszy, wymiary książek były bardzo zróżnicowane, np. format 8° może mieć bardzo zróżnicowaną wysokość grzbietu (od 18 – 25 cm). Wielokrotność złamania arkusza implikuje zasadnicze wskaźniki, według których można bezbłędnie określić format starego druku. Elementami tymi są: kierunek kres, położenie filigranu, ilość kart w trzech sąsiednich składkach.

Formaty współczesne

Wprowadzenie w Polsce w XX w. formatu papieru znormalizowanego zgodnie ze standardami międzynarodowymi (ISO) ujednoliciło format książki. Ustalono trzy szeregi formatów papieru A (841 x 1189 mm), B (1000 x 1414 mm) i C (917 x 1297 mm). Dla książek mają zastosowanie szeregi A i B, ale wprowadzono także format specjalny o wymiarach arkusza 820 x 1040 mm i 840 x 1050 mm. W ramach formatów znormalizowanych używa się formatów specjalnych, np. f. atlasowy, f. stojący, f. stojący wydłużony, f. podłużny leżący, f. angielski. W Polsce od 1983 r. stosowana jest norma PN-82/N-01152 nawiązująca do ustaleń międzynarodowych. W bibliotekarstwie do określenia formatów nowych druków podaje się wysokość grzbietów, którą oznacza się umownymi symbolami lub podaje w centymetrach. Obecnie w opisie katalogowym podaje się wysokość grzbietu mierzoną w centymetrach, z zaokrągleniem w górę do pełnego centymetra. Jeżeli rozmiary lub kształt książki są nietypowe, po znaku „x” podaje się także jej szerokość. W dawniejszej praktyce bibliotekarskiej format biblioteczny wyrażano symbolami pochodzącymi i nawiązującymi do formatu bibliograficznego: 2° (folio; w magazynie odpowiadało to IV) – powyżej 35 cm, 4° (czwórka, ćwiartka; III) – 25 – 35 cm, 8° (ósemka; II) – 20 – 25 cm, 16° (szesnastka; I) – do 20 cm. Przy ustawieniu zbiorów wg formatów, np. numerus currens podział ten jest często niewystarczający, dlatego niekiedy wprowadza się dodatkowe grupy formatowe.

Zobacz też

Format biblioteczny
Format bibliograficzny
Format atlasowy
Format specjalny

Przypisy

1. Andrzej Palacz: Format, "Wydawca" 2001 nr 10, s. 50.
2. Barbara Kalisz (oprac.): Słownik wydawcy, Warszawa 1997, s. 62-63.
3. Encyklopedia wiedzy o książce [red. Birkenmajer A., Kocowski B., Trzynadlowski J.], Wrocław, Warszawa, Kraków, 1971.

Autor: MPG