Zapięcia haczykowe: Różnice pomiędzy wersjami

Wersja z 16:06, 8 sie 2019

zapięcia haczykowe

(niem. Einhakverschluss) Zapięcia te składają się z różnych form metalowych zaczepów mocowanych do powierzchni przedniej okładziny i zapinki w formie haczyka mocowanego skórzanym paskiem do tylnej okładziny (fot. 1), bądź połączonej sworzniem z płytką zawiasową przymocowaną do tylnej okładziny (fot. 2). Ponadto składa się z haka z ruchomą częścią i zamocowanego na stałe elementu pasa lub płytki zawiasowej. Zapięcia haczykowe zaczęły się rozpowszechniać wraz ze wzrostem produkcji kodeksów, tj. od 2. poł. XV wieku. Stanowią dominujący typ zapięć w XV i XVI w.

2.1.2.1. Budowa - rodzaje łożysk

Haczyki okienkowe 

Najpopularniejszą wersją łożyska w zapięciach haczykowych okienkowych jest blaszka kątowa. Okienko opracowuje się tutaj po zgięciu blachy za pomocą pilnika. Występuje również w postaci wykrojonego otworu za pomocą stempla lub uzyskanego poprzez odpowiedni odlew z brązu – rzadziej spotykane. Mocowanie blachy do okładziny odbywa się za pomocą gwoździ na powierzchni okładziny, a w niektórych przypadkach dodatkowo na krawędzi okładziny. Drugim rozwiązaniem jest kątowa blaszka z wyciętym oknem i wygiętą do wnętrza blaszką. Jak do tej pory ta forma łożyska została odnaleziona przez Georga Adlera w Lubece, na oprawie z XV wieku. Okienko mocowane może być na powierzchni okładzin gwoździami, a także na krawędzi okładzin. Innym rozwiązaniem jest zastosowanie kątowej blaszki z wyciętym oknem na powierzchni okładziny, która jest mocowana gwoździami do powierzchni okładziny, czasem również do krawędzi okładziny. Kolejne to kątowa blaszka z wyciętym oknem na krawędzi okładziny. Spotyka się również płaską blaszkę z okrągłymi okienkami, połączona za pomocą nitów z środkiem przedniej okładziny. Dwa otwory pozwalają na założenie haka na dwa możliwe sposoby. Zwykle łożysko to występuje z klapka zatrzaskową. Występuje także w formie płaskiej blaszki z okienkiem na powierzchni okładziny oraz zawinięciem w formie rolki wystającym przy krawędzi okładziny i zachodzącym na krawędź okładziny. Ostatnią spotykaną formą jest płaska blaszka z okienkiem na powierzchni okładziny oraz zawinięciem w formie rolki skierowanym w górę i wystającym przy krawędzi okładziny.

Haczyki rynnowe Blaszki trzpieniowe w zapięciach haczykowych rynnowych są wygięte w otwarty kanał/rowek, o który zakłada się ostro zakończony lub półokrągły hak, Blaszki te mogą kończyć się na krawędzi okładziny lub wystawać poza nią. Wyróżnia się następujące typy blaszek trzpieniowych rynnowych: • Płaska blaszka z lekką rynną – hak może się ześlizgnąć na boki po długiej eksploatacji, • Blaszka rynnowa podwójna – blaszka jest zgięta na końcówce na pół (zawinięcie dochodzi do pierwszego rzędu mocowań blaszki na nity w okładzinie) z podwójnej warstwy metalu poprzez odpowiednie opracowanie uzyskiwało się rynnę, • Głęboki rowek z bocznym zamknięciem zapobiegającym zsuwaniu się haka – popularny w Wiedniu w drugiej połowie XV wieku. Blaszka tym typie ma formę litery „u”, przy czym przedłużenia blaszki zapobiegają zsuwaniu się haka’ • Rynnowe z bocznymi blaszkami zapobiegającymi się zsunięciu haka • Kątowa blaszka z głębokim, otwartym kanałem, wykonana z żelaza lub mosiądzu, spotykana w klasztorach Austrii i Szwajcarii w XV wieku • Ostra kątowa blaszka z prętem nośnym, wykonywana z żelaza i mosiądzu, występowała zwykle na oprawach kodeksów w klasztorach szwajcarskich w XV wieku. Blaszka jest podwójnie wygięta – pierwsze wygięcie tworzy rynnę drugie wywija blaszką w dół

2.1.2.2. Budowa – blaszki mocujące haczyki do tylnej okładziny.

Jednym ze spotykanych typów blaszki mocującej jest blaszka o kształcie literu „u”. Dwa końce tworzące literę są wywinięte w formę pierścieni, w których osadza się sworzeń, na którym mocuje się blaszka stanowiącą haczyk. W formie tej możemy wyróżnić: • Blaszka o kształcie literu „u” z końcami wywiniętymi w pierścień, w których osadza się sworzeń • Kubek Lilii Erfurta – masywnie obrabiany metal (prawdopodobnie odlewany), z nisko osadzonym kołkiem i dolna blaszką, która otacza krawędź okładziny • Płaska płytka ze sworzniem skierowanym do góry dla elastycznych wiązań z zamknięciem z łożyskiem i klamrą na powierzchni okładziny Innym stosowanym rozwiązaniem jest listewka wałkowa. Płytka mocująca w tym typie jest wygięta na końcówce w rolką, która łączy się z blaszką hakową. Można wyróżnić: • Blaszkę zawiniętą w rolkę – najpopularniejszy typ, początki wiążą się z południową Francją w wieku XV • Blaszka rolkowa ze zgrubieniem żelaznego rdzenia – znana jedynie z obszaru Braunschweiger z XV wieku • Ząbkowa blaszka mocująca z grubym metalowym rdzeniem i płytką nośną.

2.1.2.3. Budowa – haczyki Haczyki składają się z blaszki, która jest wygięta odpowiednio do kształtu rynny/oczka formowanych przez blaszkę oczkową/rynnową, zawiera także pasek lub płytkę łączącą z blaszką mocującą. Na niektórych haczykach z XIV i Xv wieku spotyka się dwa otwory lub pierścień lutowany u podstawy do mocowania paska, które służyły ułatwieniu otwierania klamer. Pod względem formy blaszki wyróżniamy dwa haczyki: płaska blaszka z haczykiem i haczyk ze spieralną blaszką (popularne w renesansie). Owe haczyki mogą mieć różnorodne systemy mocowań: • Haczyk przymocowany do paska, poprzez przybicie drugiej blaszki od spodu na pojedynczy nit • Haczyk z dużą płytka mocującą do paska – z połączeniem na kilka nitów (najczęściej używany) • Haczyk z lutowanym języczkiem – do blaszki hakowej przylutowana jest druga blaszka, które wspólnie obejmują skórzany pasek i łączą się z nim na nity • Haczyk złożony z długiej taśmy – hak w tym przypadku składa się z podwójnej blaszki, w którą na płaskim końcu pomiędzy warstwy wpuszcza się pasek i łączy całość na nity

2.1.2.4. Haczyki z mocowaniami zawiasowymi Haczyki, które zakończone są wałkiem zawiasowym lub dwoma, gdy blaszka przyjmuje kształt litery „u”, łączone są z blaszką zawiasową za pomocą sworznia. Wśród znanych typów wyróżniamy: • Haczyk spiralny z mocowaniem zawiasowym, znany od XIX wieku • Haczyk z mocowaniem zawiasowym i skórzanym paskiem w części środkowej – ten typ składa się z haczyka, skórzanego paska i zawiasowego ucha

2.1.2.5. Zapięcia haczykowe – rodzaje

Zapięcie haczykowe z łożyskiem na krawędzi okładziny Blaszka trzpieniowa w tym rodzaju zapięcia jest przybita gwoździami lub jest nitowana do krawędzi okładziny. Spotkać można tutaj różne pytki okienkowe (blaszka kątowa; blaszka kątowa z wyciętym okienkiem i wygiętą do wnętrza blaszką; kątowa blaszka z wyciętym okienkiem na powierzchni okładziny; kątowa blaszka z wyciętym okienkiem na krawędzi okładziny; płaska blaszka z dwoma okienkami), płytki rynnowe (wszystkie opisane wyżej), płytki zawiasowe (blaszka o kształcie litery „u” z końcami wywiniętym w pierścień; kubek Lilii Erfurta), listewki wałkowe mocująca (blaszka zawinięta w rolkę; blaszka rolkowa ze zgrubieniem żelaznego rdzenia; ząbkowa blaszka mocująca z grubym metalowym rdzeniem i płytką nośną), z haczykiem na płytce płaskiej lub spiralnej.

Metalowe zapięcie haczykowe z łożyskiem na krawędzi okładki W tym rodzaju zapięcia blaszka trzpieniowa jest przybita gwoździami lub nitowana do krawędzi pokrywy. Występują tutaj różne płytki okienkowe do mocowania haka (blaszka kątowa z okienkiem; blaszka kątowa z wyciętym okienkiem na powierzchni okładziny; blaszka kątowa z wyciętym okienkiem na krawędzi okładziny), płytka zawiasowa (blaszka o kształcie litery „u” z końcami wywiniętymi w pierścień; kubek Lilii Erfurta); listewki wałkowe (blaszka zawinięta w rolkę), listewki rynnowe (płaska blaszka z lekką rynną; głęboki rowek z bocznym zamknięciem), zawiasowy typ haka.

Zapięcie z łożyskiem i klamrą na powierzchni okładziny Oprawa z tego typu zapięciem posiada klapę stanowiącą przedłużenie okładziny tylnej. Łożysko znajduje się tutaj na środku okładziny przedniej, a haczyk na krawędzi klapy. Haczyk jest nitowany do obleczenia z przeciwpłytką znajdująca się na wewnętrznej stornie okładziny. W tym rodzaju zapięcia występować może blaszka trzpieniowa w formie litery „u” z wałkami wywiniętymi do góry i sworzniem, lub blaszka oczkowa z dwoma oczkami i haczykiem podstawowym.

Lorem ipsum dolor sit amet rękopis, consectetur adipiscing elit, sed do eiusmod tempor incididunt ut labore et dolore magna aliqua. Ut enim ad minim veniam, quis nostrud exercitation ullamco laboris nisi ut aliquip ex ea commodo consequat. Duis aute irure dolor in reprehenderit in voluptate velit esse cillum dolore eu fugiat nulla pariatur. Excepteur sint occaecat cupidatat non proident, sunt in culpa qui officia deserunt mollit anim id est laborum.

Śródtytuł

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit, sed do eiusmod tempor incididunt ut labore et dolore magna aliqua. Ut enim ad minim veniam, quis nostrud exercitation ullamco laboris nisi ut aliquip ex ea commodo consequat. Duis aute irure dolor in reprehenderit in voluptate velit esse cillum dolore eu fugiat nulla pariatur. Excepteur sint occaecat cupidatat non proident, sunt in culpa qui officia deserunt mollit anim id est laborum.

Lista

• Punkt 1
• Punkt 2
  • Punkt 2.1
  • Punkt 2.2
• Punkt 2

Zobacz też

Indeks alfabetyczny

Grafika

• 

  Obrazek 1

Przypisy

1. Adler G., Handbuch Buchverschluss und Buchbeschlag, Wiesbaden, 2010,
2. Ciesielczyk M., Metalowe zapinki w książkach. Historia i technika, Praca magisterska [promotor: dr H. Rosa], Toruń UMK, 1999, maszynopis.
3. Dürrfeld E. B., Mit Haken und Osen. Zur Typenbestimmung von Buchschlieβen des 15. bis 17. [w:] „Restauro”, 1993, nr 6, s. 425 - 429
4. Encyklopedia wiedzy o książce [red. A. Birkenmajer, B. Kocowski, J. Trzynadlowski], Wrocław, 1971.
5. Kurpik W, Uwagi o niektórych elementach oprawy i ich roli w ochronie książki, Ochrona Zabytków, 1982, Tom 35 , Numer 3-4 (138-139).
6. Macchi F., Dizionario Illustrato Della Legature, Milano 2002.
7. Szirmai J.A., *The Archeology of Medieval Bookbinding*. London -New York 1999.Przypis 1
8. Zamrzycka J., Introligatorzy toruńscy od XV do XVI/XVII wieku . Typologia cech warsztatowych, praca magisterska UMK, ZKPiS (promotor: dr Małgorzaty Pronobis-Gajdzis), Toruń 2012.

Autor: MPG