Zapięcia kodeksów: Różnice pomiędzy wersjami

Wersja z 13:18, 7 sie 2019

Zapięcie (klamry)

ang. Fastening; fr. fermoir; łac. clausurae; niem. Buchverschluss, Schliesse; wł. chiusura, fermaglio). Okucie kodeksu o funkcji ochronnej, zapobiega rozchylaniu się okładek i tym samym przedostawaniu się do wnętrza bloku zanieczyszczeń, owadów, a także powstawania deformacji bloku, szczególnie pergaminowych kart w wyniku niestabilnych warunków klimatycznych. Jest de facto element dociskowy.

Budowa i mechanizm działania

Zapięcia zbudowane są z elementów nieruchomo przymocowanych do okładki kodeksu - zaczep (ang. Catch plate, niem. Lager, wł. graffa) oraz z części ruchomych - zapinka (ang. Clasp; niem. Spange, wł. contrograffe). Umieszczenie zapinki w zaczepie powoduje zamknięcie kodeksu. Zaczepami są różnego rodzaju blaszki, płytki metalowe z wyciętymi okienkami lub wygięte w odpowiedni sposób. Zapinki to różnego rodzaju haczyki, oczka, kapturki, paski z metalowymi płytkami lub pętelkami. Zasadniczo zapięcia dzielą się na zapięcia w pełni metalowe i paskowe (il. 1, 2). Zapinki, bez względu na to, czy były paskowe, czy metalowe, mocowano do dolnej okładki mniej lub bardziej ozdobnymi gwoźdźmi (ang. nail; fr. clou; niem. Nagel, wł. chiodi)(il. 3, 4). Czasem stosowano gwoździe o bardzo wyrafinowanej formie (il. 5). Pod gwoździe najczęściej podkładano blaszki kotwiące (ang. anchor plates, niem. Gegenblech). Kotwy mogły być bardzo proste (il. 6), mieć różne kształty (il. 7), czasem przybierały formy bardzo ozdobne (il. 8,9). W przypadku zapinek paskowych zapinkę do paska mocowano przy pomocy małej, cienkiej blaszki zwanej przytuliną lub języczkiem (il. 10-13). Ze względu na kształt, konstrukcję, mechanizm działania wyróżnia się kilka typów zapięć.

Typy zapięć

• zapięcia oczkowe (niem. Ӧsenverschluss)
• zapięcia kapturkowe (niem. Kappenverschluss)
• zapięcia haczykowe (niem Einhakverschluss)
• zapięcia zatrzaskowe (niem. Schnappverschluss)
• zapięcia sztyftowe (niem. Stiftverriegelungsverschluss)
• zapięcia klamerkowe (niem. Schnallenverschluss)

Zarys historyczny

Deski, stanowiące okładziny wczesnych kodeksów w sposób niedostateczny przeciwdziałały deformowaniu się pergaminowych kart.funkcję tę znakomicie spełniały zapięcia. Najwcześniejsze zapięcia zidentyfikowano na kodeksach koptyjskich (il. 14), bizantyńskich (il. 15) i karolińskich (il. 16). Zazwyczaj zapinki stanowi w nich wygięty w formę kółka lub trójkąta mosiężny drut mocowany do tylnej okładziny skórzanym rzemieniem, często ozdobnie splecionym. Zaczepem jest najczęściej znajdujący się w krawędzi przedniej okładziny mniej lub bardziej ozdobny bolec. Najwcześniej spotykane zapięcia kodeksów w kręgu kultury środkowoeuropejskiej to zapięcia, które znajdowane są przy księgach romańskich (il. 17). spotykany w naszym kręgu kulturowym rodzaj zapięcia, to bolec umieszczony mniej więcej po środku przedniej okładziny i pasek z metalową, mniej lub bardziej ozdobną końcówką (fibula), przymocowany do tylnej okładziny, który książkę opasywał i zamykał. 128 Innym rodzajem klamer, najczęściej po dwie, metalowe zapinki mocowane na skórzanych paskach, bądź metalowym zawiasie do tylnej okładziny i zapinane na zaczep mocowany w przedniej okładzinie. (góra slajdu) Łączący te dwa rodzaje był typ zapinki, w którym w krawędzi przedniej okładziny mocowano mniej lub bardziej ozdobny bolec, a do tylnej na paseczku, bądź zawiasie ozdobne kółeczko. (dół slajdu) 129 Z uwagi na konstrukcję i użyty materiał wyróżnia się klamry metalowe i paskowe 130 Z uwagi na kształt i konstrukcję wyróżnia się zaczep: bolcowy, okienkowy/szczelinowy, szponowy/pazurkowy, sztyftowy, rulonikowy (rys.1). 131 Skórzany przegub klamry mocowano do tylnej okładziny przy pomocy cienkiej blaszki zwanej nasadą (rys.2), natomiast do zapinki mocowano przegub na blaszkę zwaną przytuliną, bądź języczkiem (rys.3). 132 Wszystkie typy zapinek funkcjonowały obok siebie. W Niemczech i na terenach wpływów niemieckich bardziej popularna była zapinka z haczykiem. Natomiast np. w środowisku krakowskim spopularyzował się typ zapinki bolcowej. Zazwyczaj umieszczano po dwie klamry na przedniej krawędzi książki. W Hiszpanii i we Włoszech dodawano dodatkowo po jednej klamrze na środku górnej i dolnej krawędzi. 133 Poszczególne elementy zapinek montowano do drewnianych okładzin za pomocą nitów. Nity tworzyły przybite do okładzin, gwoździe o dekoracyjnych lub gładkich główkach. Najczęściej główki gwoździ rozklepywano młoteczkiem i szlifowano pilnikami. 134 Często gotowe klamry importowano z zagranicy (Niemcy i Niderlandy) lub zlecano ich wykonanie złotnikom . Mosiężne lub srebrne elementy wykonywano w technikach odlewu i trybowania cienkich blaszek. W polskich oprawach, introligatorzy stosowali głównie zapinki paskowe. Wśród klamer dominował zaczep szczelinowy i sztyftowy, któremu odpowiadał (na zapince) haczyk lub kółko.W XV i XVI w. najczęściej pojawiają się zapinki w kształcie prostokąta, „widelca”, „korony”, „włóczni”, „wachlarza”, „muszli” lub litery „Y”. Obok skromnego i delikatnego ornamentu w postaci paseczka, wprowadzano też bardziej dekoracyjny rysunek rombów, „rybich łusek” i piór. Czasem klamry miały rozbudowane dekoracje, zdobił je ornament kwiatowy (np.: róża, lilia, rozety, liście akantu), pojedyncze litery i wyrazy (np.: „Maria”; „Ave Maria”) lub należące do rzadkości przedstawienia figuralne (np. cysterskie sercowate zapinki z ludzkimi maskami lub profilem twarzy błazna w kapturze) 135 Zapięcia przy książkach utrzymały się niemalże do końca XVII w., później zdarzały się sporadycznie. Zaniknięcie tego elementu związane jest z upowszechnieniem papieru i stosowaniem go jako materiału bloków książek. Papier nie był tak podatny na wahania temperaturowo-wilgotnościowe, jak pergamin, nie ulegał w związku z tym tak silnym deformacjom i nie wymagał dodatkowego „przytrzymania” między deskami. Innym powodem zanikania tych wystających elementów opraw było powstawanie prywatnych bibliotek, gdzie książki ustawiano w pozycji pionowej obok siebie na półkach. Elementy takie uszkadzałyby oprawy książek sąsiednich. 136 Klamry stosowano w XIX w.w oprawach kancjonałów, modlitewników, czy albumów. Nie pełniły one już jednak funkcji konstrukcyjnej, lecz wyłącznie ozdobną, podnoszącą walory bibliofilskie oprawy, w tej formie pojawiały się jeszcze w 1. poł. XX w.

Charakterystyczne zniszczenia

Najbardziej typowe zniszczenia kodeksów powodowane przez zapięcia związane są z użyciem do ich wykonania i montażu stopów metali. Z biegiem czasu elementy te korodują i pokrywają się patyną, co powoduje zniszczenia zarówno w blokach książek, jak i oprawach. Dochodzi do przebarwień, osłabienia struktury materiałów, w konsekwencji właściwości fizycznych, powstają ubytki w substancji zabytkowej.

Funkcja ochronna przed uszkodzeniami mechanicznymi była przez spełniana niezależnie od tego, z jakich materiałów były one wykonane. 54

Jednak ze względu na powstające produkty korozji błędem było stosowanie elementów żelaznych lub ze złej jakości stopu mosiądzu. 55 Dla klamer, lepszym konstrukcyjnie rozwiązaniem było mocowanie na metalowym zawiasie niż na skórzanych paskach. Powód jest dość oczywisty, te ostatnie po prostu często się nie zachowały. 56 Błędem montażowym, nierzadko spotykanym w tego rodzaju zapinkach, jest zbyt głębokie osadzanie zaczepu w przedniej okładzinie, co przy zapinaniu książki powoduje uszkodzenie materiału obleczeniowego. Zdarza się także, że zapinki mocowane są na nieodpowiedniej długości paskach, co powoduje, że, gdy paski są za długie, nie spełniają swojej roli, a gdy za krótkie (np.. w wyniku skurczu skóry lub deformacji okładzin) powodują wypaczanie się okładzin a nawet ich pękanie. Gorszym rozwiązaniem konstrukcyjnym wydaje się być typ zapinki bolcowej. W większości przypadków bolec wypada z okładziny i jeśli jest osadzony po środku powoduje uszkodzenie bloku. Jeśli bolec wbito w krawędź okładziny, to poprzez użytkowanie, ten jej fragment zostaje często wyłamany, a bolec gubi się pozostawiając po sobie uszkodzoną okładzinę. 57 Wiązania książek rzadko zachowały się do naszych czasów. Śladami po nich są nacięcia w okładzinie i materiale obleczeniowym, często ich fragmenty można znaleźć podczas demontażu książki, pomiędzy podwinięciem materiału obleczeniowego a okładziną. 58 Brak lub uszkodzenie zapięć w książce, czy to będą klamry, wstążki lub tasiemki, powoduje rozchylanie się okładzin, co jest przyczyną powstawania deformacji zarówno bloku, jak i oprawy. Ponadto zapięcia i okucia są elementami oprawy często o dużym stopniu artyzmu. Zatem ich ubytek obniża znacznie wartość artystyczną i estetyczną książki. Z tego powodu często się rekonstruuje

W Europie Środkowej montowano zazwyczaj dwa zapięcia na przedniej krawędzi kodeksu. w Europie Południowej dodawano jeszcze po jednym na górnej i dolnej krawędzi.

Śródtytuł

Lista

• Punkt 1
• Punkt 2
  • Punkt 2.1
  • Punkt 2.2
• Punkt 2

Zobacz też

Indeks alfabetyczny

Grafika

• 

  Obrazek 1

• 

  Obrazek 1

• 

  il. 3. Przykłady różnego rodzaju ozdobnych gwoździ mocujących nasady do tylnych okładek kodeksów (rys. Macchi F., 2002, s. 80.)

• 

  il. 4. Ozdobny gwóźdź mocujący skórzany pasek zapinki do tylnej okładki, Antyfonarz bernardyński XVIII w., właść. Mniszki Zakonu Kaznodziejskiego w Świętej Annie (fot. J. Umer)

• 

  il. 5. Ozdobny gwóźdź mocujący skórzany pasek zapinki do tylnej okładki, rękopis XIV/XV w., właść. Muzeum Diecezjalne w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)

• 

  il. 6. Przykład prostej blaszki kotwiącej rękopis XIV/XV w., właść. Muzeum Diecezjalne w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)

• 

  il. 7. Przykłady różnego rodzaju blaszek kotwiących (rys. Szirmai J.A., 1999, s. 252.)

• 

  il. 8. Przykład ozdobnej blaszki kotwiącej rękopis XIV/XV w., właść. Muzeum Diecezjalne w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)Obrazek 1

• Błąd przy generowaniu miniatury Plik z wymiarami większymi niż 12,5 MP

  il. 9. Przykład ozdobnej blaszki kotwiącej rękopis XIV/XV w., właść. Muzeum Diecezjalne w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)Obrazek 1

• 

  1l. 10. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)

• 

  1l. 11. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)

• 

  1l. 12. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)

• 

  1l. 13. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)

• 

  il. 14. Przykłady zapięć kodeksów późnokoptyjskie (rys. Szirmai J.A., 1999, s. 42)

• 

  il. 15. Przykłady zapięć kodeksów bizantyńskich (rys. Szirmai J.A., 1999, s. 82)

• 

  il. 16. Przykłady zapięć kodeksów karolińskich (rys. Szirmai J.A., 1999, s. 131)

• 

  il. 17. Przykład zapięcia stosowanego w kodeksach romańskich (rys. Szirmai J.A., 1999, s. 168)

• 

  Obrazek 1

• 

  Obrazek 1

• 

  Obrazek 1

• 

  Obrazek 1

• 

  Obrazek 1

• 

  Obrazek 1

• 

  Obrazek 1

• 

  Obrazek 1

Przypisy

1. Adler G., Handbuch Buchverschluss und Buchbeschlag, Wiesbaden, 2010,
2. Ciesielczyk M., Metalowe zapinki w książkach. Historia i technika, Praca magisterska [promotor: dr H. Rosa], Toruń UMK, 1999, maszynopis.
3. Dürrfeld E. B., Mit Haken und Osen. Zur Typenbestimmung von Buchschlieβen des 15. bis 17. [w:] „Restauro”, 1993, nr 6, s. 425 - 429
4. Encyklopedia wiedzy o książce [red. A. Birkenmajer, B. Kocowski, J. Trzynadlowski], Wrocław, 1971.
5. Kurpik W, Uwagi o niektórych elementach oprawy i ich roli w ochronie książki, Ochrona Zabytków, 1982, Tom 35 , Numer 3-4 (138-139).
6. Macchi F., Dizionario Illustrato Della Legature, Milano 2002.
7. Szirmai J.A., *The Archeology of Medieval Bookbinding*. London -New York 1999.Przypis 1
8. Zamrzycka J., Introligatorzy toruńscy od XV do XVI/XVII wieku . Typologia cech warsztatowych, praca magisterska UMK, ZKPiS (promotor: dr Małgorzaty Pronobis-Gajdzis), Toruń 2012.

Autor: MPG