Oprawa książki: Różnice pomiędzy wersjami

Wersja z 11:36, 20 maj 2019

Oprawa jako proces

Pod pojęciem oprawianie należy rozumieć nie tylko wykonanie okładki, lecz całego wyrobu, w którym okładka stanowi tylko jeden z elementów oprawy. Oprawianie rozpoczyna się od łączenia składek w blok, a kończy na uzyskaniu produktu finalnego, tj książki.

Oprawa książki (okładka) – element kodeksu pełniący rolę ochronną względem bloku, ale także niejednokrotnie ozdobną. Na oprawę bloku książki w formie kodeksu składają się elementy okładek (przedniej i tylnej) oraz grzbietu. Na budowę okładek składają się okładziny i oklejający je materiał. Od strony bloku jest to wyklejka, a od strony zewnętrznej obleczenie. Grzbiet oprawy tworzy najczęściej wyłącznie materiał obleczeniowy, w oprawach z wolnym grzbietem (zob. grzbiet wolny) jest to ponadto grzbietówka (zob. grzbietówka). Według konstrukcji oprawy dzielą się na: o. nieorganiczne, o. półorganiczne, o. organiczne. Według wyglądu oprawy dzielą się na: o. w pełną skórę, o. w półskórek, o. pergaminowe, o. półpergaminowe, o. w pełna tkaninę (w tym płótno), o. w półpłótno o. w cały papier oraz ich odmiany, np. oprawy sakwowe, płaszczowe, mnisze. Oprawa nieorganiczna – połączona z blokiem „nieorganicznie”, tj. powstaje poza blokiem, ostatnią czynnością introligatorską jest połączenie gotowej oprawy z blokiem książki, najczęściej są to o. teczkowe z grzbietem wolnym. Oprawy te końcówki zwięzów i scezury lub jeszcze inne elementy bloku (bloki bezzwięzowe) mają przyklejone do wewnętrznej strony okładzin. Oprawa półorganiczna (uproszczona) - właściwie są to oprawy organiczne ze względu na sposób wykonania. Jednak ze względu na wygląd (najczęściej grzbiet wolny) kojarzone są z oprawami nieorganicznymi. Często bez demontażu oprawy nie jest możliwe do stwierdzenia, czy oprawa jest teczkowa (nieorganiczna), czy wykonana w sposób „uproszczony” sugerujący tylko taką oprawę. Oprawy te końcówki zwięzów i scezury mają najczęściej „wpuszczone” pomiędzy np. dwuwarstwową tekturową okładzinę. Oprawa organiczna - blok jest organicznie połączony z oprawą (oprawy te mogą posiadać grzbiet wolny, bądź zwarty, cecha ta nie decyduje o tym, czy oprawa jest organiczna, choć najczęściej są to oprawy z grzbietem zwartym). Oprawa organiczna powstaje etapami wraz z blokiem (np. oprawy bizantyjskie) lub tworzona jest przy bloku (np. najpierw do bloku dołącza się okładziny, potem doszywa i wyszywa się kapitałkę, następnie obleka się tak przygotowany blok wraz z okładzinami materiałem obleczeniowym).

Ze względu na formę wyróżnia się: Oprawa w pełną skórę – typ oprawy, w którym cała oprawa obleczona jest skórą, a jej wystające poza krawędzie okładzin fragmenty zawinięte są na wewnętrzną stronę okładzin (wyj. oprawy sakwowe i płaszczowe). Oprawy sakwowe (tzw. Buchbeutel) – oprawy, w których wystający poza dolną krawędź książki materiał obleczenia, jest ujęty w węzeł służący do przytroczenia książki u pasa (przełożenia za pasem). Oprawy te pojawiły się na przełomie XIV i XV w. w południowych Niemczech. Stosowano przy książkach małego formatu i ponadto często używanych, były to głównie modlitewniki, a także zbiory praw i ustaw potrzebne przy rozstrzyganiu sporów poza siedzibą władzy. Oprawy te szybko rozpowszechniły się w krajach podlegających wpływom niemieckim. W zdobyciu popularności pomogła przede wszystkim ówczesna moda, która lubowała się w wszelkiego rodzaju sakwach i woreczkach . Oprawa płaszczowa (tzw. Hülleneinband) Spokrewniona z oprawą sakwową, różnica polega na tym, że przy oprawach płaszczowych pozostawiano nie obcięty materiał obleczeniowy na wszystkich krawędziach, co umożliwiało doskonałe zawinięcie książki i tym samym ochronę przed uszkodzeniem i zabrudzeniem. Pojawiła się w tym samym czasie, co oprawa sakwowa. Oprawa w półskórek – typ oprawy, w którym grzbiet i narożniki obleczone są skórą. Specyficzną jej odmianą jest oprawa mnisza. Oprawa mnisza (klasztorna) – oprawa, w której skóra obleka wyłącznie grzbiet i fragment drewnianych okładzin (najczęściej 1/3 do ½ ich powierzchni); powszechnie przyjmuje się, że oprawy te wykonywane były w warsztatach klasztornych a obleczenie skórą jedynie fragmentów okładzin wynikało ze względów wyłącznie oszczędnościowych. Oprawa pergaminowa – typ oprawy, którą wyróżnia użyty materiał i specyficzna technika zawieszenia oprawy przy bloku. Cała oprawa obleczona jest pergaminem, a wystające poza krawędzie okładzin jego fragmenty są podwinięte do środka lub też są uformowane w charakterystyczny dla tego typu opraw sposób tworząc na jednej lub trzech krawędziach okładki, charakterystyczny yapp. Najstarsze o. p. były szyte wraz z blokiem ściegiem łańcuszkowym lub podłużnym, były to oprawy miękkie, kopertowe, czyli posiadały klapę nachodzącą przez krawędź przednią bloku książki na górną okładkę. Możliwość wykonania trwałych sztywnych zagięć, najpierw klapy, potem japu było cechą zdecydowanie dodatnią. Zastosowany na trzech krawędziach yapp był znakomitym wynalazkiem, taka oprawa doskonale chroni blok książki. Miękka kopertowa o.p. była w średniowieczu szczególnie popularna w środowiskach uniwersyteckich, co związane było z dogodnością ich przenoszenia (niska waga, doskonała ochrona bloku). Oprawy te mają zawsze płaskie grzbiety. Przeszywany wraz z blokiem pergaminowy grzbiet oprawy narażony był na uszkodzenia mechaniczne, w związku z tym na grzbiety dokładano często dodatkowe usztywnienie, najczęściej była to gruba skóra garbowana roślinnie, ale podkładano też cienkie deseczki. Na grzbietach tych opraw wykonywano ozdobne ściegi, mocowano tez drewniane bądź skórzane guziki, o które zawijano skórzane rzemienie mocowane w klapie. Grzbiety tych opraw, oprócz swojej funkcji broszurującej spełniały też funkcję ozdobną. W okresie późnego średniowiecza używano chętnie pergaminu do opraw ksiąg archiwalnych, często barwiono go, zależnie od działu akt. Pergaminu używano także jako rodzaj tymczasowej obwoluty (zob. obwoluta), która chroniła blok książki przed zniszczeniem do momentu oprawienia go w trwałą oprawę. W XVI w. wprowadzono oprawę pergaminową w rodzaju obwoluty jako ochronę dla zabieranych w podróż bogato oprawnych książek. W XVII w. pergamin stał się w pełni samoistnym materiałem obleczeniowym opraw. Naciągany był zarówno na tektury - tzw. twarda oprawa (upowszechniona w XVIII w.), ale również przyklejano go bezpośrednio do wyklejki, co obniżało znacznie wagę książki. W XVI - XVIII w. bardzo popularne na południu Europy były oprawy pergaminowe z japem. Oprawy te były bardzo trwałe i znakomicie chroniły bloki książek prze uszkodzeniami mechanicznymi. W Niemczech i Niderlandach w XVII i XVIII w. pergamin używany na obleczenie był gruby, w kolorze kości słoniowej i polerowany na wysoki połysk. W XVII w. chętnie barwiono oprawy pergaminowe na kolor czerwony i zielony. Pomysł zaczerpnięto niewątpliwie z archiwalnych ksiąg średniowiecznych, przy czym w tych oprawach kolor pergaminu miał znaczenie wyłącznie artystyczne. Pod koniec XVIII w. angielski introligator James Edwards wprowadził obleczenie z przejrzystego pergaminu, pod który podkładano dowolną ilustrację . Charakterystyczne dla opraw pergaminowych jest stosunkowa niewielka ilość zdobień, wynika to z szlachetności tego materiału i podkreślenia jego pięknej struktury. Najlepsze do opraw były pergaminy cielęce, a następnie kozie. W XIX w. pergamin, jako materiał obleczeniowy opraw wyszedł praktycznie z użycia, stosowano go sporadycznie do oprawiania cenniejszych książek. Późniejsze o.p. pod względem konstrukcyjnym są to oprawy z wolnym grzbietem i przegubem, a zwięzy pergaminowe są przewleczone w przegubie przez system otworów (wpustowe i wypustowe) i widoczne na zewnątrz oprawy. Widoczne w przegubie pergaminowe paseczki nie świadczą o tym, że są one zwięzami prawdziwymi. Nierzadko jest tak, że widoczne w przegubie paseczki pergaminowe są zwięzami fałszywymi doklejonymi do grzbietówki, a książka jest uszyta na zwięzy np. sznurkowe i w innej ilości niż wskazują na to widoczne w przegubie paseczki. Podobnie jak zwięzy, w tego typu oprawach, przez przegub są też przewleczone rdzenie kapitałek. Rdzenie te są najczęściej wykonane z pasków pergaminowych jednak nieco węższych niż zwięzy (fałszywe bądź prawdziwe). Niestety pergaminowe zwięzy mają słaba odporność na zginanie. Są kruche i łamliwe, nie wytrzymują obciążenia dużą pracą w przegubach. Zwięzy pergaminowe ulegają przerwaniu o wiele częściej niż zwięzy sznurkowe, a także rzemienne. o. półpergaminowe – oprawa, w której pergamin został użyty do obleczenia grzbietu i fragmentów okładzin oraz narożników. Typ oprawy bardzo popularny w o XVIII w. w połaczeniu z papierem ozdobnym w technice klajstrowej. o. tymczasowa (Interim ligatura, kartonaż, broszura angielska) – książka, której oprawa jest papierowa bądź kartonowa o. w pełna tkaninę (w tym płótno), o. w półpłótno o. w cały papier ze względu na zdobienie wyróżnia się: o. nacinaną (ledersznyt) (zob. techniki introligatorskie zdobienia oprawy książki) Ze względu na miejsce powstania oprawy wyróżnia się: Oprawę nakładową (wydawniczą) – jednakowa dla wszystkich egzemplarzy danego wydania dzieła, sporządzona na koszt i zamówienie wydawcy. Pojawiła się już pod koniec XV w., (Aldus Manutius) Oprawę introligatorską Oprawę złotniczą Ponadto ze względu na rodzaj okładzin wyróżnia się: Oprawy miękkie Oprawy półtwarde (półsztywne) Oprawy twarde (sztywne)

Bibliografia

1. Mozdżonek P., Introligatorstwo przemysłowe. Pojęcia ogólne. "Wydawca" 2002, nr 2.