Futerał: Różnice pomiędzy wersjami
(→Przypisy) |
(→Przypisy) |
||
| (Nie pokazano 9 wersji utworzonych przez 3 użytkowników) | |||
| Linia 2: | Linia 2: | ||
(ang. slipcase/slip-case; niem. Etui, Gesteck, Futteral, Kästchen, Buchschuber, Schutzhülle, Schachtel; fr. étui, boîte) | (ang. slipcase/slip-case; niem. Etui, Gesteck, Futteral, Kästchen, Buchschuber, Schutzhülle, Schachtel; fr. étui, boîte) | ||
| − | Ochronne pudełko dla książki lub innego obiektu, dopasowane do niego kształtem. Futerały najczęściej są sporządzone z tektury obleczonej z zewnątrz i wyklejonej w środku papierem lub tkaniną (np. aksamitem). | + | Ochronne pudełko dla książki lub innego obiektu, dopasowane do niego kształtem. Futerały najczęściej są sporządzone z tektury obleczonej z zewnątrz i wyklejonej w środku papierem lub tkaniną (np. aksamitem). Futerały nietypowych kształtów, np. przeznaczone do precjozów złotniczych, wykonywano z papier-mâché. |
| + | |||
| + | ===Historia=== | ||
| + | Średniowieczną odmianą futerału na książkę był skórzany woreczek, torba lub sakwa służące do transportowania, ale też i przechowywania książek. Jako niezwiązane z woluminem nie zachowały się, ich istnienia i użytkowania dowodzą zapisy archiwalne oraz materiały ikonograficzne. Używano zarówno sakw przeznaczonych do konkretnego tomu, dostosowanych do niego rozmiarem i użytkowanych analogicznie do oprawy sakwowej (przywieszone do pasa) jak i sakw większych, przeznaczonych dla kilku ksiąg. Osoby świeckie używały woreczki do modlitewników sporządzane z kosztownych tkanin (aksamitnych, atłasowych, brokatowych, także haftowanych), z którymi chodziły na nabożeństwo; ten zwyczaj utrzymał się długo, w zredukowanej formie aż do XX w. | ||
| + | |||
| + | W średniowieczu szczególnie cenne rękopisy liturgiczne przechowywano w skrzynkach lub kasetkach drewnianych, niekiedy dekorowanych jak relikwiarze. Przechowywany wolumin mógł być owinięty aksamitna materia przed umieszczeniem w skrzynce. Dla celów transportowych sporządzano drewniane i skórzane futerały otwierane od góry, zaopatrzone w paski, które służyły do zawieszenia na ramieniu lub u pasa. | ||
| − | |||
===Futerały wsuwane=== | ===Futerały wsuwane=== | ||
Wśród futerałów do książek dominują futerały wsuwane, czyli pudełka bez jednego boku. Przez powstały w ten sposób otwór książkę wsuwa się do środka, jej grzbiet jest wówczas wyeksponowany. Aby ułatwić wyjmowanie książki, futerał może mieć wcięcia lub taśmę umieszczoną we wnętrzu. Jej pociąganie powoduje wysunięcie książki. | Wśród futerałów do książek dominują futerały wsuwane, czyli pudełka bez jednego boku. Przez powstały w ten sposób otwór książkę wsuwa się do środka, jej grzbiet jest wówczas wyeksponowany. Aby ułatwić wyjmowanie książki, futerał może mieć wcięcia lub taśmę umieszczoną we wnętrzu. Jej pociąganie powoduje wysunięcie książki. | ||
| Linia 13: | Linia 17: | ||
Futerały książek bibliofilskich są do nich dokładnie dopasowane, mają wyokrąglenia węższych boków przy szczytach grzbietu, brzegi lamowane skórą, wnętrze wyklejone gładkim, śliskim papierem lub filcem, a wierzchnia stronę oklejoną dopasowanym kolorystycznie, wysokogatunkowym papierem gładkim lub wzorzystym. | Futerały książek bibliofilskich są do nich dokładnie dopasowane, mają wyokrąglenia węższych boków przy szczytach grzbietu, brzegi lamowane skórą, wnętrze wyklejone gładkim, śliskim papierem lub filcem, a wierzchnia stronę oklejoną dopasowanym kolorystycznie, wysokogatunkowym papierem gładkim lub wzorzystym. | ||
| − | Futerały szczególnie cennych opraw mają dodatkowy element, tzw. koszulkę (fr. chemise). Jest to rodzaj obwoluty obejmującej okładkę, mającej na celu ochronę grzbietu przed działaniem światła. Koszulka wykonana jest z kartonu na wzór okładki półskórkowej z lamowanymi przednimi krawędziami, lekko zagiętymi dla objęcia okładki książki. Koszulka wewnątrz | + | Futerały szczególnie cennych opraw mają dodatkowy element, tzw. koszulkę (fr. chemise). Jest to rodzaj obwoluty obejmującej okładkę, mającej na celu ochronę grzbietu przed działaniem światła. Koszulka wykonana jest z kartonu na wzór okładki półskórkowej z lamowanymi przednimi krawędziami, lekko zagiętymi dla objęcia okładki książki. Koszulka wewnątrz ma miękką wyściółkę, np. z filcu lub zamszu. |
| − | Książki często używane, jak modlitewniki, brewiarze, kodeksy prawnicze opatrywano w lekkie futerały składane. Ich ścianki były wykonane z cienkiej tektury, a boki sklejone z kilku warstw płótna składały się w harmonijkę. | + | Książki często używane, jak modlitewniki, brewiarze, kodeksy prawnicze opatrywano w lekkie futerały składane. Ich ścianki były wykonane z cienkiej tektury, a boki sklejone z kilku warstw płótna składały się w harmonijkę. |
===Futerały wsuwane od góry=== | ===Futerały wsuwane od góry=== | ||
(niem. Solanderschuber) | (niem. Solanderschuber) | ||
| − | Futerały z przełomu XVIII/XIX w. miały otwarty górny bok, przez który wsuwano książkę. Miały one wyokrąglony bok, dopasowany do okrągłości grzbietu. Górny bok pozostawał odkryty, pozwalając na dopływ powietrza zapobiegający butwieniu książki. Zwane futerałem Solander od nazwiska szwedzkiego botanika Daniela | + | Futerały z przełomu XVIII/XIX w. miały otwarty górny bok, przez który wsuwano książkę. Miały one wyokrąglony bok, dopasowany do okrągłości grzbietu. Górny bok pozostawał odkryty, pozwalając na dopływ powietrza zapobiegający butwieniu książki. Zwane futerałem Solander od nazwiska szwedzkiego botanika Daniela Solandera (1736-1782). |
| − | + | Inny typ futerału składał się z dwóch części. Część dolna, w której umieszczano książkę, posiadała szyjkę. Na nią nasuwano część górną. Futerały miały wyokrąglony grzbietowy bok, zaopatrzony w garby oraz złocone dekoracje, co upodabniało je do książek. | |
===Futerały rozkładane=== | ===Futerały rozkładane=== | ||
| Linia 49: | Linia 53: | ||
Plik:Futerał, nacinane oprawy, Futerał na relikwiarz, Norymberga, 1517, KMW, fot. wg Ritter 2017.jpg | Futerał na relikwiarz, Norymberga, 1517, Kunsthistorisches Museum w Wiedniu, fot. wg: Ritter 2017 | Plik:Futerał, nacinane oprawy, Futerał na relikwiarz, Norymberga, 1517, KMW, fot. wg Ritter 2017.jpg | Futerał na relikwiarz, Norymberga, 1517, Kunsthistorisches Museum w Wiedniu, fot. wg: Ritter 2017 | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
Plik:Futerał, Kraków, 1533, wg Lichończak.Nurek, Czupryniak, Marek 2007, nr kat. IX.59.jpg | Futerał na sztućce, Introligator krakowski, 1533, wg Lichończak-Nurek, Czupryniak, Marek 2007, nr kat. IX.59 | Plik:Futerał, Kraków, 1533, wg Lichończak.Nurek, Czupryniak, Marek 2007, nr kat. IX.59.jpg | Futerał na sztućce, Introligator krakowski, 1533, wg Lichończak-Nurek, Czupryniak, Marek 2007, nr kat. IX.59 | ||
| − | |||
Plik:Futerał na naczynie złotnicze, prawdopodobnie Mediolan, przed 1724, Staatliche Kunstsammlungen Dresden, Grunes Gewolbe, fot. wg Kappel, Weinhold 2007.jpg | Futerał na naczynie złotnicze, prawdopodobnie Mediolan, przed 1724, Staatliche Kunstsammlungen Dresden, Grünes Gewölbe, fot. wg: Kappel, Weinhold 2007 | Plik:Futerał na naczynie złotnicze, prawdopodobnie Mediolan, przed 1724, Staatliche Kunstsammlungen Dresden, Grunes Gewolbe, fot. wg Kappel, Weinhold 2007.jpg | Futerał na naczynie złotnicze, prawdopodobnie Mediolan, przed 1724, Staatliche Kunstsammlungen Dresden, Grünes Gewölbe, fot. wg: Kappel, Weinhold 2007 | ||
| Linia 62: | Linia 62: | ||
Plik:Futerał na druk dewocyjny, Polska, prawd. Łowicz, kon. XVIII w., BTNP, Płock, fot. A. Wagner.jpg | Futerał kartonowo-skórzany chroniący druk modlitewny, Polska (prawdopodobnie Łowicz), kon. XVIII w., BTNP, Płock, fot. A. Wagner | Plik:Futerał na druk dewocyjny, Polska, prawd. Łowicz, kon. XVIII w., BTNP, Płock, fot. A. Wagner.jpg | Futerał kartonowo-skórzany chroniący druk modlitewny, Polska (prawdopodobnie Łowicz), kon. XVIII w., BTNP, Płock, fot. A. Wagner | ||
| − | |||
</gallery> | </gallery> | ||
| Linia 68: | Linia 67: | ||
==Przypisy== | ==Przypisy== | ||
| − | # '' | + | # ''Europäische Lederarbeiten vom 14. bis 19. Jahrhundert aus den Sammlungen des Berliner Kunstgewerbemuseums'', Bearb. von Eva Mühlbäher, Kunstgewerbemuseum, Staatliche Museen zu Berlin, Berlin 1988, kat. 1, 4-7, 10 i in. |
| − | # | + | # Randall H., ''Veneration on the Eve of the Reformation: A Late Mediaeval Box Binding from the Parish Church St. Sebaldus in Nuremberg'', [w:] ''Habent sua signa libelli. Beiträge zum Bucheinband in Geschichte und Gegenwart. Konrad von Rabenau anlässlich seines 90. Geburtstags am 3. Februar 2014 gewidmet'', Red. Nickel Holger, Suckow Ninon, Wittenberg Andreas, Berlin 2015, s. 69-84. |
| + | # Tomaszewski Jacek, Oprawa książkowa w Polsce 1450-1600. Studium tegumentologiczno-ikonograficzne, Warszawa 2017, s. 223-230. | ||
| + | # Burdett Eric, The Craft of Bookbinding. A practical Handbook, Newton Abbot 1975, s. 312-322. | ||
---- | ---- | ||
Autor: '''E.P.''' | Autor: '''E.P.''' | ||
Aktualna wersja na dzień 09:51, 21 kwi 2022
Spis treści
Futerał
(ang. slipcase/slip-case; niem. Etui, Gesteck, Futteral, Kästchen, Buchschuber, Schutzhülle, Schachtel; fr. étui, boîte)
Ochronne pudełko dla książki lub innego obiektu, dopasowane do niego kształtem. Futerały najczęściej są sporządzone z tektury obleczonej z zewnątrz i wyklejonej w środku papierem lub tkaniną (np. aksamitem). Futerały nietypowych kształtów, np. przeznaczone do precjozów złotniczych, wykonywano z papier-mâché.
Historia
Średniowieczną odmianą futerału na książkę był skórzany woreczek, torba lub sakwa służące do transportowania, ale też i przechowywania książek. Jako niezwiązane z woluminem nie zachowały się, ich istnienia i użytkowania dowodzą zapisy archiwalne oraz materiały ikonograficzne. Używano zarówno sakw przeznaczonych do konkretnego tomu, dostosowanych do niego rozmiarem i użytkowanych analogicznie do oprawy sakwowej (przywieszone do pasa) jak i sakw większych, przeznaczonych dla kilku ksiąg. Osoby świeckie używały woreczki do modlitewników sporządzane z kosztownych tkanin (aksamitnych, atłasowych, brokatowych, także haftowanych), z którymi chodziły na nabożeństwo; ten zwyczaj utrzymał się długo, w zredukowanej formie aż do XX w.
W średniowieczu szczególnie cenne rękopisy liturgiczne przechowywano w skrzynkach lub kasetkach drewnianych, niekiedy dekorowanych jak relikwiarze. Przechowywany wolumin mógł być owinięty aksamitna materia przed umieszczeniem w skrzynce. Dla celów transportowych sporządzano drewniane i skórzane futerały otwierane od góry, zaopatrzone w paski, które służyły do zawieszenia na ramieniu lub u pasa.
Futerały wsuwane
Wśród futerałów do książek dominują futerały wsuwane, czyli pudełka bez jednego boku. Przez powstały w ten sposób otwór książkę wsuwa się do środka, jej grzbiet jest wówczas wyeksponowany. Aby ułatwić wyjmowanie książki, futerał może mieć wcięcia lub taśmę umieszczoną we wnętrzu. Jej pociąganie powoduje wysunięcie książki.
Futerały wydawnicze wykonywane są z kartonu lub surowej tektury, czasem z zamykanym wejściem. W futerały wykonywane indywidualnie zaopatrywane są książki cenne, bibliofilskie, zabytkowe. W sporządzaniu konserwatorskich futerałów ochronnych zwraca się uwagę na to, aby były one dostatecznie luźne oraz na bezpieczeństwo (bezkwasowość) materiałów, z których się je wykonuje. Często są pozbawione obleczenia lub też wykonane z kartonu.
Futerały książek bibliofilskich są do nich dokładnie dopasowane, mają wyokrąglenia węższych boków przy szczytach grzbietu, brzegi lamowane skórą, wnętrze wyklejone gładkim, śliskim papierem lub filcem, a wierzchnia stronę oklejoną dopasowanym kolorystycznie, wysokogatunkowym papierem gładkim lub wzorzystym.
Futerały szczególnie cennych opraw mają dodatkowy element, tzw. koszulkę (fr. chemise). Jest to rodzaj obwoluty obejmującej okładkę, mającej na celu ochronę grzbietu przed działaniem światła. Koszulka wykonana jest z kartonu na wzór okładki półskórkowej z lamowanymi przednimi krawędziami, lekko zagiętymi dla objęcia okładki książki. Koszulka wewnątrz ma miękką wyściółkę, np. z filcu lub zamszu.
Książki często używane, jak modlitewniki, brewiarze, kodeksy prawnicze opatrywano w lekkie futerały składane. Ich ścianki były wykonane z cienkiej tektury, a boki sklejone z kilku warstw płótna składały się w harmonijkę.
Futerały wsuwane od góry
(niem. Solanderschuber)
Futerały z przełomu XVIII/XIX w. miały otwarty górny bok, przez który wsuwano książkę. Miały one wyokrąglony bok, dopasowany do okrągłości grzbietu. Górny bok pozostawał odkryty, pozwalając na dopływ powietrza zapobiegający butwieniu książki. Zwane futerałem Solander od nazwiska szwedzkiego botanika Daniela Solandera (1736-1782).
Inny typ futerału składał się z dwóch części. Część dolna, w której umieszczano książkę, posiadała szyjkę. Na nią nasuwano część górną. Futerały miały wyokrąglony grzbietowy bok, zaopatrzony w garby oraz złocone dekoracje, co upodabniało je do książek.
Futerały rozkładane
(futerał pudełkowy, pudło, pudełko szczękowe, teka) (niem. Klappkassette)
Futerały rozkładane mają zawiasy, które pozwalają na otwieranie. Jedna lub obie ścianki są zaopatrzone w boki. Służą nie tylko jako futerały książek, ale także do przechowywania zbioru luźnych obiektów: kart, grafik, fotografii, zeszytów czasopism itp. Wielkoformatowe futerały pudełkowe są zwane tekami.
Futerały pudełkowe mogą mieć wykonany sztuczny zaokrąglony grzbiet, zaokrąglenie jest wycięte z drewna lub bloku sklejonych tektur.
Futerały pudełkowe są przedmiotem introligatorskiej inwencji, bywają zaopatrzone w cięgna, które w momencie otwierania pudła powodują wysuwanie obiektu (tzw. pudło z szyną lub z windą).
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Papier-mâché
Tuba
Grafika
Futerał na książkę ze sceną Zwiastowania wykonanej w technice nacinanej, płn. Włochy, 4 ćw. XV w., fot. wg: Mazal 1990
Futerał z dekoracją nacinaną, Lombardia, kon. XV w., zbiory i fot.: Biblioteca Nazionale Braidense, Mediolan
Futerał na relikwiarz, Norymberga, 1517, Kunsthistorisches Museum w Wiedniu, fot. wg: Ritter 2017
Futerał na sztućce, Introligator krakowski, 1533, wg Lichończak-Nurek, Czupryniak, Marek 2007, nr kat. IX.59
Futerał na naczynie złotnicze, prawdopodobnie Mediolan, przed 1724, Staatliche Kunstsammlungen Dresden, Grünes Gewölbe, fot. wg: Kappel, Weinhold 2007
Futerał kartonowy oklejony papierem klajstrowym, chroniący modlitewnik, prawdopodobnie Królewiec, 1774, fot. wg: Wagner, Madajewska, Mazerska 2018
Futerał kartonowo-skórzany chroniący druk modlitewny, Polska (prawdopodobnie Łowicz), kon. XVIII w., BTNP, Płock, fot. A. Wagner
Przypisy
- Europäische Lederarbeiten vom 14. bis 19. Jahrhundert aus den Sammlungen des Berliner Kunstgewerbemuseums, Bearb. von Eva Mühlbäher, Kunstgewerbemuseum, Staatliche Museen zu Berlin, Berlin 1988, kat. 1, 4-7, 10 i in.
- Randall H., Veneration on the Eve of the Reformation: A Late Mediaeval Box Binding from the Parish Church St. Sebaldus in Nuremberg, [w:] Habent sua signa libelli. Beiträge zum Bucheinband in Geschichte und Gegenwart. Konrad von Rabenau anlässlich seines 90. Geburtstags am 3. Februar 2014 gewidmet, Red. Nickel Holger, Suckow Ninon, Wittenberg Andreas, Berlin 2015, s. 69-84.
- Tomaszewski Jacek, Oprawa książkowa w Polsce 1450-1600. Studium tegumentologiczno-ikonograficzne, Warszawa 2017, s. 223-230.
- Burdett Eric, The Craft of Bookbinding. A practical Handbook, Newton Abbot 1975, s. 312-322.
Autor: E.P.
