Grafika w introligatorstwie: Różnice pomiędzy wersjami

Aktualna wersja na dzień 00:01, 21 lut 2022

Grafika w introligatorstwie

W świetle zachowanych artefaktów matryce graficzne i drukarskie (klocki i płytki metalowe) wykorzystywano w zdobnictwie introligatorskim przynajmniej od 2 ćwierci XV w. Początkowo były to pokaźne klocki drzeworytnicze do zdobienia tkanin. Wycięte w nich wypukłe ornamenty wyciskano w skórze na ślepo bądź odbijano z użyciem czarnej farby (niekiedy wzbogacanej domalowanymi innymi barwami). W 2 poł. XV w. niewielkie, prostokątne klocki drewniane z wyciętymi, pojedynczymi segmentami →owocu granatu wzoru wykorzystywano w kobergerowskich oprawach celem usprawnienia czynności dekoracji zwierciadeł. Popularność zyskało też wycinanie w klockach napisów m.in. z tytułami druków, następnie wyciskanych na górnych okładzinach opraw. Pod koniec XV w. niektórzy introligatorzy niemieccy posługiwali się też płytkami →metalorytu do wyciskania w skórze okładzin dekoracji tzw. plakietowej. Z kolei ciastową technikę wykorzystywano przypuszczalnie do próbnych wycisków na papierze kompozycji przeznaczonych do dekoracji skóry. Na schyłek XV w. we Włoszech i kręgu zaalpejskim przypada też wprowadzenie drzeworytu do dekoracji pierwszych →wydawniczych okładek papierowych (np. efektowne kompozycje renesansowe na okładkach druków z Ferrary). W XVI w. klocki drzeworytnicze z motywami herbów (głównie w funkcji superekslibrisów) były często używane jako tańszy zamiennik plakiet mosiężnych; praktyka ta szczególnie rozpowszechniła się w Polsce. Stosunkowo często używano klocka z herbem, którego odbito w oprawionym druku, także do wyciśnięcia go na oprawie (np. donacyjne oprawy). Znane są też przypadki wyciśnięcia na oprawie klocka ekslibrisowego (np. Willibalda Pirckheimera, autorstwa A. Dürera). We Francji 1 ćw. XVII w. modne stało się odbijanie na skórzanych okładzinach szablonowych ornamentów floralnych, inspirowanych sztuką turecką. Wraz z nasileniem się w XVIII w. eksperymentów z technikami graficznymi, popularne stały się okładki papierowe z kompozycjami miedziorytniczymi, akwatintowymi itp. Z przełomu XVIII-XIX w. znane są przypadki odbijania w skórze opraw płytek akwafortowych o kompozycji wzbogacanej malowaniem. Przez cały XVIII w. sporą popularnością cieszyły się też ornamentalno-figuralne dekoracje drzeworytnicze, odbijane na papierowych okładkach i grzbietach. Używano ich równolegle z dekoracjami typograficznymi, których wszelkie detale (ornamenty, wizerunki i sceny, napisy) odbijano z materiału zecerskiego. Na XVIII w. przypada bujny rozkwit produkcji papierów dekoracyjnych do uniwersalnego zastosowania. Wśród nich wyróżniają się tzw. papiery drukowane (drzeworytnicze, w tym tzw. kartunowe, miedziorytnicze i drzeworytnicze – metaliczne), które dekorowano za pomocą matryc drewnianych lub metalowych. Ze względu na ich niekiedy bardzo efektowną formę papiery te powszechnie wykorzystywano na okładki papierowe, obleczenia opraw półskórkowych oraz wyklejki. Od kon. XVIII w. wielką popularność, jako technika dekoracji papierowych okładek wydawniczych, zdobyła litografia. Na fali rozwoju tej techniki, w 2 poł. XIX-pocz. XX w. rozpowszechniła się praktyka wmontowywania chromolitograficznych obrazków religijnych w ramki pośrodku okładzin modlitewników i śpiewników. Osobnym zagadnieniem z pogranicza introligatorstwa oraz kultury religijnej i bibliofilstwa jest praktyka wklejania na wewnętrzną stronę okładzin (oraz na stronice oprawionej książki) rycin o tematyce dewocyjnej. Jak sygnalizują zachowane artefakty z XV w., występuje ona praktycznie od początku istnienia tej dziedziny plastyki przynajmniej do ok. poł. XX w. Z perspektywy tegumentologicznej są nie tylko integralnym (nierzadko bardzo cennym) elementem oprawy jako obiektu zabytkowego, ale też mogą służyć jako wskazówka chronologiczna i proweniencyjna oprawy.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Ciastowa technika
Kobergerowskie oprawy

Grafika

• 

  Oprawa ze skórzaną okładziną ozdobioną wzorem odbitym z drzeworytniczego klocka, prawdopodobnie Gdańsk, lata 30. XV w., BUMK, Toruń, fot. P. Kurek

• 

  Tzw. rycina groszkowa odbita w skórze oprawy gotyckiej, Niemcy, kon. XV w., fot. wg: Fleischmann 1998

• 

  Drzeworytowa dekoracja oprawy kartonowej, Augsburg, lata 70. XV w., wg Geldner 1958

• 

  Drzeworytowa dekoracja okładki papierowej, Niemcy (Augsburg) kon. XV w.

• 

  Okładka z dekoracją drzeworytniczą, Ferrara, ok. 1490, fot. wg: Goldschmidt 1964

• 

  Oprawa pergaminowa dla księgarni-drukarza Jeana Faure, Tuluza, niezidentyfikowany warsztat, ok. 1520 r., BnF, Paryż, fot. wg: reliures.bnf.fr

• 

  Drzeworytowa dekoracja okładki włoskiej z ok. 1570 r., fot. wg: Baurmeister 2002

• 

  Okładzina skórzana pokryta ornamentem odbijanym z klocka drewnianego, Francja, Paryż, ok. 1625-1630, BnF Paryż, fot. wg: reliures.bnf.fr

• 

  Drzeworytowa dekoracja okładki druku francuskiego, 1785 r., BnF, Paryż, fot. wg: Petit 2002

• 

  Miedziorytowa dekoracja okładki papierowej polskiego druku z pocz. XVIII w., fot. wg: Pronobis-Gajdzis, Siemieniako 2021

• 

  Okładka druku z papieru drzeworytniczego, tzw. perkalowego, Francja, XVIII w., BPP, Paryż, fot. A. Wagner

• 

  Akwaforta ręcznie malowana odbita na skórze oprawy klasycystycznej, Niemcy, ok. 1800, fot. wg: Pabel 2015

• 

  Okładka wydawnicza z dekoracją litografowaną, Niemcy, ok. 1839, fot. wg: Jaeger 2002

• 

  Drzeworytnicza rycina dewocyjna wklejona na wewnętrzną stronę oprawy kodeksu, XV w., Książnica Kopernikańska, Toruń, fot. T. Dorawa

• 

  Rycina dewocyjna wklejona na wewnętrzną stronę oprawy druku z XVI w., BWSD Włocławek, fot. A. Wagner

Przypisy

1. Geldner 1958, kat. 47-48;
2. Goldschmidt 1967, t. 1, s. 74-75;
3. Geldner 1969, szp. 378-380;
4. Devaux 1977, s. 103;
5. Needham 1979, s. 117-119;
6. Harthan 1984, s. 11-12;
7. Fleischmann 1998, s. 25-26, 42-43, 59 i in.;
8. Baurmeister 2002, nr 12, s. 82-85;
9. Macchi F. i L. 2002, s. 92-93;
10. Petit 2002, s. 86-89;
11. Foot 2006, s. 13-15, 19-22;
12. Tondel 2007, s. 83-86;
13. Pabel 2015, s. 27-33;
14. Beßelmann 2015, s. 101-107;
15. Bepler 2017, s. 105-122;
16. Pronobis-Gajdzis, Siemieniako 2021, s. 479, 481.

Autor: A.W.