Orzeł: Różnice pomiędzy wersjami

Wersja z 13:42, 18 lip 2021

Orzeł

(ang. eagle, niem. Adler, fr. aigle)

Jeden z najpopularniejszych motywów w zdobnictwie opraw średniowiecznych. Wizerunki dwugłowego o. na okrągłych lub czworobocznych tłokach należały do częstych dekoracji opraw bizantyńskich. Na romańskich oprawach XII-XIII w. ukazywany głównie jako atrybut św. Jana Ewangelisty (z aureolą wokół głowy), jedno lub dwugłowy motyw zoomorficzny o różnorakiej symbolice (przeważnie ujęty z boku, z rozłożonymi skrzydłami) oraz motyw heraldyczny (ujęty frontalnie z symetrycznie rozpostartymi skrzydłami). Rozpowszechniony na oprawach gotyckich XV-pocz. XVI w. jako samodzielny motyw na tłokach o najczęściej romboidalnym i okrągłym kształcie. Zazwyczaj podlegał stylizacji heraldycznej: ukazywany frontalne z głową w profilu, z otwartym dziobem i regularnie ukształtowanymi skrzydłami o długich lotkach ułożonych pionowo lub/i ukośnie; w kręgu niemieckim często jako tzw. Doppeladler (orzeł z podwójną głową) nierzadko pod koroną zamkniętą. Jako godło państwowe częsty na oprawach krakowskich 4 ćw. XV – pocz. XVI w. W introligatorstwie renesansowym jego popularność zmalała, odtąd też prezentowany najczęściej jako godło herbowe. W tej funkcji na oprawach włoskich (kon. XVI-XVII) w. oraz francuskich (XVIII w.) wkomponowywany w obręb dekoracji ornamentalnej na okładzinach i grzbiecie. Motyw napoleońskiego o. cesarskiego był typowy dla francuskich opraw empirowych. W historyzującej konwencji przedstawieniowej ukazywany w herbach Królestwa Polskiego lub Rzeczypospolitej Obojga Narodów na wielu oprawach i okładkach wydawniczych książek polskich czasów zaborów (np. oprawy wydawnicze albumu Królowie Polscy Lessera z 1860 r. wykonane w warszawskim warsztacie Adolfa Kantora) oraz oprawach artystycznych (np. z paryskiej pracowni Wincentego Kisiela). Liczne nowatorskie projekty tłoków z herbowym O. Polskim, podlegającym stylistyce art déco lub oficjalnemu wzorcowi godła państwowego, powstały w okresie międzywojennym. Najczęściej w funkcji godła państwowego pojawia się we współczesnej w galanterii introligatorskiej.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Ptak
Zoomorficzne motywy

Grafika

• 

  Motywy orła heraldycznego naprzemienne z motywami koguta wkomponowane w wić roślinną na oprawie nacinanej, Śląsk?, Łużyce?, 1 poł. XIv w., BUMK Toruń, fot. T. Kurek

• 

  Dwugłowy orzeł cesarski na oprawie bizantyńskiej, wg Federici, Houlis 1988

• 

  Przykłady tłoków z dwugłowymi orłami cesarskimi na oprawach bizantyńskich, wg Federici, Houlis 1988

• 

  Tłok z orłem heraldycznym w czterolistnym medalionie maswerkowym na oprawie gotyckiej, Kolonia, XIV w., Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu, fot. A. Wagner

• 

  Wycisk tłoka z orłem w herbie jako element dekoracji grzbietu oprawy krakowskiej, lata 60.70 XV w., BJ Kraków, fot. A. Wagner

• 

  Wycisk tłoka z orłem w herbie na oprawie wrocławskiej z 2 poł. XV w., Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu, fot. A. Wagner

• 

  Motywy orła heraldycznego na oprawie wrocławskiej lub praskiej, między 1483 a 1516, wg Voit 2020

• 

  Wycisk tłoka z ołem heraldycznym, 2 poł. XV w.

• 

  Wycisk tłoka z dwugłowym orłem heraldycznym, 2 poł. XV w.

• 

  Dekoracja oprawy gotyckiej ze zwielokrotnionych motywów dwugłowego orła heraldycznego, 2 poł. XV w.

• 

  Wycisk tłoka z motywem orła, 2 poł. XV w.

• 

  Wycisk tłoka z motywem orła heraldycznego, 2 poł. XV w.

• 

  Wycisk tłoka z motywem orła heraldycznego, Kraków, ok. 1520 r.

• 

  Wyciski prostokątnego tłoka z charakterystycznym motywem orła, Kraków, 4 ćw. XV w.

• 

  Orzeł jako godło Królestwa Polskiego w medalionie na oprawie Jana Białego, 1 poł. XVI w., wg: Piekarski 1927

• 

  Motyw orła heraldycznego na oprawie włoskiej, XVI w.

• 

  Motyw orła pruskiego na oprawie z kon. XVIII w.

• 

  Przykłady motywu cesarskiego orła napoleońskiego na oprawach francuskich z XIX w., wg Devaux 1977

• 

  Motyw orła napoleońskiego na oprawie Almanachu Cesarstwa Francji z 1809 r.

• 

  Herb z orłem napoleońskim na oprawie francuskiej z XIX w.

• 

  Orzeł Królestwa Polskiego na oprawie Wincentego Kisiela, lata 40. XIX w.

• 

  Motywy Orła Polskiego na oprawie Kroniki Zamku Królewskiego na Wawelu, Robert Jahoda, Kraków, 1929, wg "Silva Rerum", V, 1930, tabl. nie num.

• 

  Okucia z plastycznymi motywami Orła polskiego na oprawie Księgi pamiątkowej Grobu Nieznanego Żołnierza, Jan Recmanik, 1930, fot. wg: Pokorzyńska 2014

• 

  Orzeł polski w stylizacji art déco na krakowskiej oprawie wydawniczej z 1935 r., fot. wg Łysiak 2004, t. 1

Przypisy

1. Chmiel 1917, s. 12-13;
2. Lewicka-Kamińska 1956, tabl. 8/il. 2, 10/il. 28, 15/il. 1,7 i in;
3. Goldschmidt 1967, t. 2, tabl. XXXV, XLV-XLVIII, 28 i in.;
4. Krynicka 1967, tabl. I-VII;
5. Krynicka 1980, il. 7a-c, 8-10, 11a i in.;
6. Carvin 1988, nr kat./il. A.110, C.81, M.915;
7. Federici, Houlis 1988, s. 42-44;
8. Devauchelle 1995, s. 170-171;
9. Tondel 2007, il. na s. 158-159, tabl. XXXII,
10. Czyżak 2016, il. 256-258

Autor: A.W.