Tekst źródłowy strony Zapięcia kodeksów

==Zapięcia kodeksów==
(klamry, zamknięcia zapinane) (ang. fastenings; fr. fermoir; łac. clausurae; niem. Buchverschluss, Schliesse; wł. chiusura, fermaglio). 

Okucie kodeksu o funkcji ochronnej, zapobiegające rozchylaniu się okładek i tym samym przedostawaniu się do wnętrza bloku zanieczyszczeń, owadów, a także powstawania deformacji bloku, szczególnie pergaminowych kart w wyniku niestabilnych warunków klimatycznych. Jest to de facto element dociskowy.

===Budowa i mechanizm działania===
Zapięcia zbudowane są z elementów nieruchomo przymocowanych do okładki kodeksu - zaczep (ang. catch plate, niem. Lager, wł. graffa) oraz z części ruchomych - zapinka (ang. clasp; niem. Spange, wł. contrograffe). Umieszczenie zapinki w zaczepie powoduje zamknięcie kodeksu. Zaczepami są różnego rodzaju blaszki, płytki metalowe z wyciętymi okienkami lub wygięte w odpowiedni sposób. Zapinki to różnego rodzaju haczyki, oczka, kapturki, paski z metalowymi płytkami lub pętelkami.
 
Należy stanowczo zaznaczyć, że istnieje alternatywne nazewnictwo, gdzie zaczep nazywany jest zapinką, zapinka nazywana jest zaczepem, a także gdzie zapinką nazywa się zapięcia kodeksów.

Zasadniczo zapięcia dzielą się na zapięcia w pełni metalowe i paskowe (il. 1, 2). Zapinki, bez względu na to, czy były paskowe, czy metalowe, mocowano do dolnej okładki mniej lub bardziej ozdobnymi gwoźdźmi (ang. nails; fr. clou; niem. Nagel, wł. chiodi)(il. 3, 4). Czasem stosowano gwoździe o bardzo wyrafinowanej formie (il. 5). Pod gwoździe najczęściej podkładano blaszki kotwiące (ang. anchor plates, niem. Gegenblech). Kotwy mogły być bardzo proste (il. 6), mieć różne kształty (il. 7), czasem przybierały formy bardzo ozdobne (il. 8,9). W przypadku zapinek paskowych zapinkę do paska mocowano przy pomocy małej, cienkiej blaszki zwanej przytuliną lub języczkiem (il. 10-13). Należy jeszcze zwrócić uwagę na paski mocujące zapinki do tylnej okładziny. Mogą składać się z kilku warstw skóry, pergaminu, tkaniny, mogą być klejone, bądź częściowo szyte (il. 14), mogą być cięte na krawędziach, bądź też warstwa wierzchnia może się owijać wokół rdzenia (il. 17). Ze względu na kształt, konstrukcję, mechanizm działania wyróżnia się kilka typów zapięć.

===Typy zapięć===
* zapięcia oczkowe (niem. Ӧsenverschluss)
* zapięcia kapturkowe (niem. Kappenverschluss)
* zapięcia pętelkowe (niem. Schlaufenverschluss)
* zapięcia haczykowe (niem. Einhakverschluss)
* zapięcia zatrzaskowe (niem. Schnappverschluss)
* zapięcia sztyftowe (niem. Stiftverriegelungsverschluss)
* zapięcia klamerkowe (niem. Schnallenverschluss)

===Zarys historyczny===
Deski, stanowiące okładziny wczesnych kodeksów w sposób niedostateczny przeciwdziałały deformowaniu się pergaminowych kart.funkcję tę znakomicie spełniały zapięcia. Najwcześniejsze zapięcia zidentyfikowano na kodeksach koptyjskich (il. 15), bizantyńskich (il. 16)  i karolińskich (il. 17). Zazwyczaj zapinki stanowi w nich wygięty w formę kółka lub trójkąta mosiężny drut mocowany do tylnej okładziny skórzanym rzemieniem, często ozdobnie splecionym. Zaczepem jest najczęściej znajdujący się w krawędzi przedniej okładziny mniej lub bardziej ozdobny bolec. Najwcześniej spotykane zapięcia kodeksów w kręgu kultury środkowoeuropejskiej to zapięcia, które znajdowane są przy księgach romańskich (il. 18). Zapinkę stanowi odlane z metalu ozdobne oczko zakończone rzemieniem lub sznurkiem stanowiącym uchwyt mocowane paskiem skórzanym do tylnej okładziny i bolec umieszczony zazwyczaj na powierzchni przedniej okładziny (il. 19). Ten sam rodzaj zapięcia w różnych formach stosowano jeszcze w kodeksach gotyckich (il. 20 - 22). W okresie gotyku zapięcia przybierają rozmaite formy, w okresie tym podlegają największemu zróżnicowaniu wg wymienionych wyżej typów. Przy czym powstaje i szybko się popularyzuje zapinka haczykowa z różną formą zaczepu. Z uwagi na kształt i konstrukcję wyróżnia się zaczep: bolcowy, okienkowy/szczelinowy, szponowy/pazurkowy, sztyftowy, rulonikowy (il. 23). Wszystkie typy zapinek funkcjonowały obok siebie, przy czym W Niemczech i na terenach wpływów niemieckich bardziej popularna była zapinka haczykowa, natomiast w kręgu kultury śródziemnomorskiej oczkowa. Zazwyczaj umieszczano po dwie klamry na przedniej krawędzi książki. W Hiszpanii i we Włoszech dodawano dodatkowo po jednej klamrze na środku górnej i dolnej krawędzi (fot. 24). Zapięcia przy książkach utrzymały się niemalże do końca XVII w., później zdarzały się sporadycznie. Zaniknięcie tego elementu związane jest z upowszechnieniem papieru i stosowaniem go jako materiału bloków książek. Papier nie był tak podatny na wahania temperaturowo-wilgotnościowe, jak pergamin, nie ulegał w związku z tym tak silnym deformacjom i nie wymagał dodatkowego „przytrzymania” między deskami. Innym powodem zanikania tych wystających elementów opraw była zmiana przechowywania książek, ustawiano je w pozycji pionowej obok siebie na półkach (il. 25). Elementy takie uszkadzałyby oprawy książek sąsiednich.
Zapięcia stosowano w XIX w.w oprawach kancjonałów, modlitewników, czy albumów (il. 26). Nie pełniły one już jednak funkcji konstrukcyjnej, lecz wyłącznie ozdobną, podnoszącą walory bibliofilskie oprawy, w tej formie pojawiały się jeszcze w 1. poł. XX w.

===Technika wykonania===
Poszczególne elementy zapinek montowano do drewnianych okładzin za pomocą nitów. Nity tworzyły przybite do okładzin, gwoździe o dekoracyjnych lub gładkich główkach. Najczęściej główki gwoździ rozklepywano młoteczkiem i szlifowano pilnikami. Mosiężne lub srebrne elementy wykonywano w pracowniach złotniczych, w technikach odlewu i trybowania cienkich blaszek. 

===Charakterystyczne zniszczenia===
Najbardziej typowe zniszczenia kodeksów powodowane przez zapięcia związane są z użyciem do ich wykonania i montażu stopów metali. Z biegiem czasu elementy te korodują i pokrywają się patyną, co powoduje zniszczenia zarówno w blokach książek, jak i oprawach. Dochodzi do przebarwień, osłabienia struktury materiałów, w konsekwencji właściwości fizycznych, powstają ubytki w substancji zabytkowej (fot. 25). W przypadku zapięć paskowych, zapinki często się nie zachowały. Były najczęściej celowo usuwane w związku ze zmianą przechowywania książek lub też ulegały w sposób niezamierzony oderwaniu (il. 27). Dość często spotykanym błędem montażowym jest zbyt głębokie osadzanie zaczepu w przedniej okładzinie, co przy zapinaniu książki powoduje uszkodzenie materiału obleczeniowego (il. 28). Zdarza się także, że zapinki mocowane są  na nieodpowiedniej długości paskach, co powoduje, że, gdy paski są za długie, nie spełniają swojej roli, a gdy za krótkie (np. w wyniku błędu lub skurczu skóry) powodują deformację okładzin a nawet ich pękanie (il. 29). W przypadku zaczepów bolcowych mocowanych w krawędzi okładzin, najczęściej nie zachowały się one, wypadły z niej (il. 30), przy czym zdarza się często, że dochodzi do wyłamania fragmentu okładziny. Bolec gubi się pozostawiając po sobie uszkodzoną okładzinę. Brak lub uszkodzenie zapięć w książce powoduje rozchylanie się okładzin, co jest przyczyną powstawania deformacji zarówno bloku, jak i oprawy. Ponadto zapięcia i okucia są elementami oprawy często o dużym stopniu artyzmu. Zatem ich ubytek obniża wartość zabytku. Z tego powodu często się rekonstruuje.

==Zobacz też==
[[Indeks alfabetyczny ]] <br>
[[ Kotew]] <br>
[[Przytulina ]] <br>
[[ Sztancowana dekoracja]] <br>
[[ Zaczep]] <br>
[[Zapięcia haczykowe ]] <br>
[[Zapięcia kapturkowe ]] <br>
[[ Zapięcia klamerkowe]] <br>
[[Zapięcia oczkowe ]] <br>
[[Zapięcia pętelkowe ]] <br>
[[Zapięcia sztyftowe ]] <br>
[[ Zapięcia zatrzaskowe]] <br>
[[ Zapinka]] <br>

==Grafika==

<gallery>
File:Zapięcie metalowe z podpisami.jpg|il. 1. Zapięcie metalowe (rys. K. Komsta-Sławińska)
File:Zapięcie PASKOWE Z PODPISAMI1.jpg|il. 2. Zapięcie paskowe (rys. K. Komsta-Sławińska)
File:Macchi zap1.jpg|il. 3. Przykłady różnego rodzaju ozdobnych gwoździ mocujących nasady do tylnych okładek kodeksów (rys. Macchi F., 2002, s. 80.)
File:Gwozdx.jpg|il. 4. Ozdobny gwóźdź mocujący skórzany pasek zapinki do tylnej okładki, Antyfonarz bernardyński XVIII w., właść. Mniszki Zakonu Kaznodziejskiego w Świętej Annie (fot. J. Umer)
File:Pelplin 15.jpg|il. 5. Ozdobny gwóźdź mocujący skórzany pasek zapinki do tylnej okładki, rękopis XIV/XV w., właść. Muzeum Diecezjalne w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
File:Pelplin 6.jpg|il. 6. Przykład prostej blaszki kotwiącej rękopis XIV/XV w., właść. Muzeum Diecezjalne w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
File:Inkednasady LI.jpg|il. 7. Przykłady różnego rodzaju blaszek kotwiących (rys. Szirmai J.A., 2017, s. 252.)
File:Pelplin1.jpg|il. 8. Przykład ozdobnej blaszki kotwiącej rękopis XIV/XV w., właść. Muzeum Diecezjalne w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
File:Poz zap 3.jpg|il. 9. Przykład ozdobnej blaszki kotwiącej rękopis XIV/XV w., właść. Muzeum Diecezjalne w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)Obrazek 1
File:Nasada1.jpg|1l. 10. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)
File:Nasada2.jpg|1l. 11. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)
File:Nasada3.jpg|1l. 12. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)
File:Nasada4.jpg|1l. 13. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)
File:Pasek arpa.jpg|il. 14. Przykład wykonania paska mocującego zapinkę do tylnej okładziny, stary druk XVI w., Archiwum Państwowe w Toruniu (fot. J. Zamrzycka)
File:Szirmai late coptic fast s. 42.jpg|il. 15. Przykłady zapięć kodeksów późnokoptyjskich (rys. Szirmai J.A., 2017, s. 42)
File:Szirmai byz fast s. 82.jpg|il. 16. Przykłady zapięć kodeksów bizantyńskich (rys. Szirmai J.A., 2-17, s. 82)
File:Szirmai carolin fastening s. 131.jpg|il. 17. Przykłady zapięć kodeksów karolińskich (rys. Szirmai J.A., 2-17, s. 131)
File:Szirmai romanska fast s. 168.jpg|il. 18. Przykład zapięcia stosowanego w kodeksach romańskich (rys. Szirmai J.A., 2017, s. 168)
File:Kór 17.jpg|il. 19. Przykład zapięcia stosowanego w kodeksach romańskich, rękopis XIII/XIV w., Biblioteka PAN w Kórniku (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
File:Pelplin 2.jpg|il. 20. Przykład zapięcia zastosowanego w kodeksie gotyckim, rękopis XV w., Biblioteka diecezjalna w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
File:Pelplin 10.jpg|il. 21. Przykład zapięcia zastosowanego w kodeksie gotyckim, rękopis XV w., Biblioteka diecezjalna w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
File:Pelplin 11.jpg|il. 22. Przykład zapięcia zastosowanego w kodeksie gotyckim, rękopis XV w., Biblioteka diecezjalna w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
File:Szirmai got fastening s. 252.jpg|il. 23. Przykłady zapięć haczykowych stosowanych w kodeksach gotyckich (rys. Szirmai J.A., 2017, s. 252)
File:Poz zap1.jpg|il. 24. Zapięcia kodeksu umieszczone na sposób "włoski", dwa przy przedniej krawędzi kodeksu i po jednym po środku dolnej i górnej krawędzi, górne i dolne w przeszłości usunięto ze względu na sposób przechowywania książki pionowo na półce, stary druk XVI w., Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
File:Zap 19 w..jpg|il. 25. Zapięcia i okucia przy oprawie dziewiętnastowiecznej Biblii, własność prywatna (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
File:Kór 14.jpg|il. 26. Produkty korozji od stalowych mocowań okuć wnikające w głąb bloku książki, rękopis XIV/XV w., Biblioteka PAN w Kórniku (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
File:Greg.jpg|il. 27. Zapinki kodeksu nie zachowane w wyniku intensywnego użytkowania księgi w przeszłości, Antyfonarz benedyktyński t. 1, właść. Mniszki benedyktynki w Żarnowcu (fot. G. Nehring)
File:Kór 12.jpg|il. 28. Przykład zbyt głębokiego osadzenia zaczepów w przedniej okładzinie, stary druk, Biblioteka PAN w Kórniku (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
File:Kór 11.jpg|il. 29.Przykład zbyt krótkich pasków, w wyniku czego doszło do deformacji krawędzi okładzin i zagubienia jednej zapinki, zapięcie nie spełnia swojej roli, stary druk, Biblioteka PAN w Kórniku (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
File:Kór 10.jpg|il. 30.Przykład zaczepu bolcowego osadzonego w krawędzi okładziny, jeden z bolców zagubiony, stary druk, Biblioteka PAN w Kórniku (fot. M. Pronobis-Gajdzis)


</gallery>

==Przypisy==

# Adler G., Handbuch Buchverschluss und Buchbeschlag, Wiesbaden, 2010.
# Banasiak M.,Okucia zabytkowych kodeksów – historia, systematyka, terminologia, zagadnienia konserwatorskie, praca magisterska [promotor: dr hab. M. Pronobis-Gajdzis, prof. UMK, Toruń, UMK 2020, wydruk komputerowy.
# Ciesielczyk M., Metalowe zapinki w książkach. Historia i technika, Praca magisterska [promotor: dr H. Rosa], Toruń UMK, 1999, maszynopis.
# Dürrfeld E. B., Mit Haken und Osen. Zur Typenbestimmung von Buchschlieβen des 15. bis 17. [w:] „Restauro”, 1993, nr 6, s. 425 - 429.
# Encyklopedia wiedzy o książce [red. A. Birkenmajer, B. Kocowski, J. Trzynadlowski], Wrocław, 1971, s. 2579-2580.
# Kurpik W, Uwagi o niektórych elementach oprawy i ich roli w ochronie książki, Ochrona Zabytków, 1982, Tom 35 , Numer 3-4 (138-139).
# Macchi F., Dizionario Illustrato Della Legature, Milano 2002, s. 80, 88, 171-174.
# Szirmai J.A., The Archeology of Medieval Bookbinding, New York 2017, s. 26-28, 41-43, 81-83, 131-133, 167-169, 251-262.


----
Autor: '''M.P.B.'''