Tekst źródłowy strony Wachlarzowe oprawy

==Wachlarzowe oprawy==
(ang. 'fan' bindings, fan pattern bindings; fr. reliure à l'éventail; niem. Einband in Fächerstil)

Oprawy barokowe z dekoracją składającą się z motywów wachlarza, stanowiących dominujący lub jeden z wielu elementów kompozycji okładzin, a niekiedy też grzbietu. Na rozwinięcie się tego rodzaju dekoracji introligatorskiej wpływ wywarła powszechna w Europie na przełomie XVI i XVII w. moda na wyroby koronkarskie oraz związana z nią produkcja wzorników dla tej dziedziny rzemiosła. Na bazie tych inspiracji, około 1600 r. (przypuszczalnie nawet u schyłku XVI w.) pojawiły się pierwsze oprawy z dekoracją zawierającą motywy wachlarzy. Prawdopodobną ojczyzną w. o. jest Hiszpania, skąd w ciągu pierwszego dwudziestolecia XVII w. ich wzorce przeniknęły do Francji i Włoch. O ile jednak w pierwszym kraju zyskały one umiarkowaną popularność, zapewne wskutek konkurencji z lokalnymi, efektownymi formułami dekoracji introligatorskiej, o tyle w Italii uległy szerokiemu rozpowszechnieniu. Pod wpływem włoskim, nierzadko stymulowanym rzymskimi oprawami druków wykonywanymi dla zagranicznych dygnitarzy, tudzież bolońskimi i padewskimi oprawami dyplomów uniwersyteckich, około połowy XVII w. dekoracja w. pojawiła się w kręgu niemieckim, w Niderlandach i Anglii, a nawet w Skandynawii. Jak wskazują nieliczne, dotąd rozpoznane dzieła, prawdopodobnie już w latach 40. XVII w. w. o. zaczęto tworzyć na Dolnym Śląsku oraz w Polsce; najokazalsze dekoracje tego rodzaju wiążą się jednak z warsztatami gdańskimi, działającymi w latach 50.-60. XVII w. Motyw w. okazał się niezwykle żywotny, stosowano go bowiem w całej Europie aż po początek XVIII w. 
   
Na przestrzeni ponad stu lat rozwoju tej dekoracji wytworzyło się wiele odmian zarówno formy wachlarza (w tym tworzących go segmentów/płatków), jak i kompozycji, w których pojedyncze lub zwielokrotnione w. łączono z – zazwyczaj bardzo bogatą – dekoracją okładzin. Najbardziej typowe dla introligatorstwa romańskiego (zwłaszcza włoskiego) są kompozycje z wachlarzową rozetą w centrum zwierciadła i odpowiadającymi jej ćwierćkolistymi w. w jego wewnętrznych narożach; najczęściej pola między tymi elementami wypełnia profuzja filigranowych zdobień w typie pointillé, a obramienia tworzą floralne ornamenty. Bardziej wyrafinowane są kompozycje z centralną rozetą i w. narożnymi, obwiedzionymi zgeometryzowanymi, pustymi listwami, które tworzą różnokształtne pola szczelnie wypełnione delikatnymi ornamentami; do najwykwintniejszych dzieł tej grupy zalicza się oprawy z rzymskiej pracowni Gregorio i Giovanni’ego Andreoli („warsztat Rospigliosi’ego”), powstałe zwłaszcza w 3 ćw. XVII w.: przemyślny układ narożnych w., listew i drobniejszych motywów otacza zazwyczaj rozbudowaną kompozycję superekslibrisu herbowego. W niemieckich naśladownictwach włoskich w. o. wyróżniają się dzieła z czterema (lub więcej) wachlarzowymi rozetami w wydzielonych polach otoczonych pustymi (bądź ornamentalnymi) ramami; do tej grupy należy m.in. piękny egzemplarz w. o. wykonany prawdopodobnie w Gdańsku (zbiory PAN Biblioteki Gdańskiej, sygn. Ms 515). Na formę innych rodzimych (zwłaszcza warszawskich i krakowskich) w. o. wpływ mogły wywierać m.in. oprawy ksiąg francuskich (napływających do Rzeczypospolitej w dobie rosnących wpływów kulturalnych Francji), jak też oprawy dyplomów uniwersytetów włoskich, z którymi polscy absolwenci wracali do kraju (kolekcję takich dzieł posiada Biblioteka Jagiellońska).

==Zobacz też==
[[Indeks alfabetyczny]] <br>
[[Barokowe oprawy]] <br>
[[Pointillé]] <br>
[[Wachlarz]] <br>

==Grafika==
<gallery>
Plik:Wachlarzowe oprawy 3.jpg | Motyw wachlarza na oprawie z 1 poł. XVII w., Biblioteka Polska w Paryżu, fot. A. Wagner
Plik:Wachlarzowa1, wg Strutyńska 1995, poz. 61.jpg | Oprawa wachlarzowa, Francja lub Włochy, XVII w., fot. wg: Strutyńska 1995
Plik:Wachlarzowa oprawa, Oprawa wachlarzowa, Francja, 2 ćw. XVII w., BTNP Płock, fot. wg Wagner 2020.jpg | Oprawa wachlarzowa, Francja, 2 ćw. XVII w., BTNP Płock, fot. wg: Wagner 2020
Plik:Wachlarzowa2, Włochy, ok. 1641, wg Jarosławiecka 1929, tabl. XXXI.jpg | Oprawa wachlarzowa, Włochy, ok. 1641, fot. wg: Jarosławiecka 1929
Plik:Wachlarzowe oprawy, Opr wachlarzowa Album amicorum Georga Schroedera, 1650, BN, Warszawa, fot. polona.jpg | Oprawa wachlarzowa ''Album amicorum'' Georga Schroedera, 1650, BN, Warszawa, fot. wg: www.polona.pl

Plik:Wachlarzowa, Włochy ok. 1684, repr. Jarosławiecka 1929, tabl. XXXIV.jpg | Oprawa wachlarzowa, Włochy, ok. 1684, repr. wg: Jarosławiecka 1929
Plik:Wachlarzowe opr., wg Petra Voita 2020, pag. 314.jpg | Motywy wachlarza w dekoracji niemieckiej oprawy wachlarzowej, XVII w., fot. wg" Voit 2020
Plik:Wachlarzowe oprawy, Oprawa wachlarzowa, Niemcy, kon. XVII-pocz. XVIII w., fot. wg Wagner 2020.jpg | Oprawa wachlarzowa, Niemcy, kon. XVII-pocz. XVIII w., fot. wg: Wagner 2020
Plik:Wachlarzowe oprawy, mały plik Oprawa wachlarzowa ręko Historia polonica J. Długosza, Polska, po 1644, Cod. Ser. n. 12701 Han, ONB Wiedeń, polona.jpg | Oprawa wachlarzowa, Polska, po 1644, ONB Wiedeń, fot. wg: www.polona.pl
Plik:Wachlarzowa, Polska, warszawa, lata 60. XVII w., Jarosławiecka 1929, tabl. XXXV.jpg | Oprawa wachlarzowa, Warszawa, lata 60. XVII w., fot. wg: Jarosławiecka 1929
Plik:Wachlarzowe oprawy 2b.jpg | Wachlarzowa oprawa, Gdańsk, ok. 1670, WBP - Książnica Kopernikańska, Toruń, fot. T. Dorawa
Plik:Wachlarzowe oprawy 1, kon. XVII w.b.jpg | Wachlarzowa oprawa, prawdopodobnie Toruń, kon. XVII-pocz. XVIII w., WBP - Książnica Kopernikańska, Toruń, fot. A. Wagner

</gallery>

==Przypisy==

# Jarosławiecka 1929, s. 115-119; 
# Colombo 1952, il. 147-149, tabl. XXII, XXXII; 
# Lewicka-Kamińska 1972, s. 58; 
# Devaux 1977, s. 130, 212-213; 
# Mazal 1990, il. 183, 189; 
# Ogonowska 1993, il. 41, 48, 53; 
# Devauchelle 1995, s. 93, 175; 
# Strutyńska 1995, nr kat. 61; 
# Wagner 2014, s. 19-21; 
# Wagner, Madajewska, Mazerska 2018, tabl. 61-62; 
# Wagner 2019, nr kat./il. 166-167.                 
----
Autor: '''A.W.'''