Tekst źródłowy strony Tłoki introligatorskie

==Tłoki introligatorskie==

(ang. finishing tools/tools, stamps)

Nazwa ogólna metalowych narzędzi służących do wytłaczania dekoracji na okładkach. Wycisków dokonuje się na gorąco lub na zimno (klocki drewniane), ręcznie lub przy użyciu prasy. Tłoki przeznaczone do tłoczenia ręcznego mają przedłużenie (trzpień) wkładany w drewniany trzonek. Tłoki służące do tłoczenia maszynowego lub w prasie ręcznej są płaskie. Pierwotnie tłoki wykonywano z żelaza, co zachowało się w obcych nazwach (fr. fer, wł. ferro), ale że tłoki żelazne nie dawały dobrego efektu w tłoczeniu z użyciem złota, zaczęto sporządzać je z brązu a później z mosiądzu.

Tłoki przed odciśnięciem były nagrzewane. Tłoki ręczne (ang. hand tools, small tools, tools) rozgrzewano na kuchennej płycie, później na specjalnych palnikach gazowych lub na zwykłych płytach elektrycznych. Otto Fratzscher w poł. XX w. skonstruował tłoki nagrzewane elektrycznie.

Plakiety (ang. blocks, panel stamps) były nagrzewane podobnie jak narzędzia ręczne na płycie kuchennej lub na specjalnych palnikach gazowych lub spirytusowych, zaopatrzonych w stojak. XIX-wieczne prasy do złocenia posiadały płytę grzejną, co pozwalało na zamocowanie zimnej formy i nagrzanie jej w maszynie. Do zamocowania plakiet i czcionek na płycie prasy używano specjalnego fermentowanego kleju (Wiener Papp), który był odporny na wysokie temperatury.

===Tłoczek===
(stemplak) (ang. tool, hand tool, small tool; fr. fer a dorer; niem. Vergoldestempel)

Stempel z wzorem wygrawerowanym na płaskiej główce. Stosowane do wyciskania wzorów od XII w.

===Fileta===
(liniak) (ang. pallet, band pallet; fr. palette a dorer; niem. Filete; wł. paletta) 

Tłok o podłużnym wzorze, o dlugości ok. 10 cm i łukowatym kształcie. Przeznaczona do wytłaczania ornamentalnych wzorów na grzbiecie, w szczególności do podkreślania garbów, jednak introligatorzy stosowali filety także do wytłaczania ramek na okładkach, odciskając je wielokrotnie. Fileta została wynaleziona przez Pierre'a Gaillarda w 1560. 

===Radełko===
(rolka, kółko) (ang. fillet, roll; fr. roulette a filets; niem. Rolle) 

Tłok cylindryczny obracający się na osi osadzonej na widełkach. Ornament wygrawerowany na obwodzie cylindra pozwala tłoczyć powtarzający się wzór o dowolnej długości. Zależnie od wzoru, tarcze radełka miały różną grubość, od kilku aż do 80 mm. Niektóre radełka o wzorze liniowym miały we wzorze przerwę, a końcówki linii ukośnie ścięte, co pozwalało na wytłoczenie precyzyjnych rogów ramek. Radełko pojawiło się w 1469 roku.

===Łuki i linie===
(ang. gauges; fr. filets courbes, filets droits; niem. Bogen, Filetten) 

Tłoki liniowe proste i łukowe występujące w kompletach o narastającej długości i różnej krzywiźnie. Łuki służą do wytłaczania kompozycji o dowolnych kształtach; rysunek dzielony jest na odcinki krzywych, do których dopasowuje się odpowiedni łuk. Wykorzystywane m. in. do obwodzenia elementów mozaiki skórzanej.

===Strychulec===
(strychówka, wypalaczka, liniownik, fizerajza) (ang. creaser; niem. Streicheisen)

Tłok podłużny służący do wyciskania linii. W odróżnieniu od filety pole robocze jest ustawione ukośnie, bowiem tłoczenie przy użyciu strychulca następuje przez jego przesuwanie. Strychulec może być pojedynczy lub mieć kilka linii, a także bywa zaopatrzony w wystającą linię boczną, która służy za prowadnicę przy wytłaczaniu ramki na skraju okładki.

===Czcionki===
(ang. hand/handle letters, letters, letter stamps; niem. Letter, Typen, Buchstaben, Alphabete)

Tłoki służące do wytłaczania napisów. Pierwotnie stosowano pojedyncze tłoki liternicze, napis powstawał z kolejnego odciśnięcia poszczególnych liter. Ten typ tłoków literniczych bywa jeszcze używany w introligatorstwie angielskim. 

Później zaczęto stosować czcionki w typie drukarskim, odlane z mosiądzu lub brązu, a także czcionki ołowiane powlekane galwanicznie mosiądzem lub niklem. Napis zestawiony w całą linię wytłaczano przy pomocy wierszownika introligatorskiego. Czcionki do tłoczenia ręcznego miały wysokość 26 mm, po II wojnie światowej zdecydowano o produkcji czcionek o wysokości, jaką mają czcionki drukarskie, tj. 23,56 mm, co pozwala łączyć oba rodzaje czcionek w jednym składzie. W XIX w., wraz z zastosowaniem pras do tłoczenia zaczęto produkować czcionki niskie, o wysokości 6,6 mm.

===Plakieta=== 
(ang. block, plaque, panel stamp/die; fr. plaque; niem. Platte, Gravure)

Tłok płaski, metalowy (żelazny, ołowiany, mosiężny) lub drewniany, służący do wytłaczania dekoracji przy pomocy prasy. Plakiety znane były w VII w., w XIII w. przypomnieli je Holendrzy, po czym od XIV w. były stosowane w introligatorstwie w wielu krajach europejskich. Plakiety wytłaczano na zwilżonej skórze okładki na ślepo, lub też przy użyciu złota, na zimno lub na gorąco.

Plakiety średniowieczne miały ok. 20 mm grubości, grubsza plakieta dłużej utrzymywała temperaturę, co pozwalało na swobodną pracę w prasach dokręcanych ręcznie. Często dla oszczędności materiału grawerowano w nich wzory na obu stronach. 

===Matryca===
(Klisze introligatorskie) (ang. blocks; niem. Klischee, Druckplatte, Matritze)
Mechanizacja introligatorstwa w XIX w. spotęgowała używanie płaskich tłoków, produkowanych przez specjalistyczne wytwórnie. Obok dużych plakiet obejmujących nawet całą powierzchnię okładki oraz ramek dla podstawowych formatów wytwarzano szeroką paletę wzorów, które introligatorzy samodzielnie zestawiali w rozmaite kompozycje. Matryce grawerowano w mosiądzu, wykonywano je z blach ołowianych a także w technice stereotypowej (odlew). Starsze matryce, z połowy XIX wieku, nie miały ujednoliconej grubości, później przyjęto znormalizowaną wysokość 6,6 mm, jednakową z czcionkami introligatorskimi maszynowymi.

Wraz z rozwojem chemigrafii na początku XX w. zastosowano w introligatorstwie klisze trawione cynkowe, (w stosunku do klisz drukarskich głębiej trawione). Współcześnie stosuje się matryce magnezowe grawerowane i trawione. Klisze cynkowe trawiono w cienkiej, 2 mm blasze, matryce magnezowe mają zróżnicowaną grubość od 2 do 10 mm.

Nazwa matryca bywa używana dla tłoków przeznaczonych do tłoczeń wypukłych (reliefowych), dla których stosowano komplet: matrycę i patrycę.

===Punce===
Stalowe narzędzia złotnicze służące do wykonywania zagłębień. Punce mają formę pręta, który na jednym końcu ma wygrawerowany wzór. Wybijanie wzoru wykonywane jest przez uderzenie młotka.

Punce były wykorzystywane w introligatorstwie do cyzelowania krawędzi, zwykle wcześniej złoconych. W dekoracji ledersznytowej przy użyciu punc nadawano fakturę wybranym polom, zwykle w ten sposób opracowywano tło. Sporadycznie przy użyciu punc nadawano fakturę skórze okładkowej.

===Klocki drzeworytowe, matryce linorytowe itp.===
(ang. wood panels, lino-cuts)

Do wycisków używano także płyt wycinanych w drewnie, w tym także drzeworytniczych klocków drukarskich. Tłoczenie klockami drzeworytowymi jest wykonywane na zimno w prasie. Do tłoczenia ślepego, skórzane obleczenie okładki wilżono, a tłoczenie trwało aż do wyschnięcia skóry. Klocki drzeworytowe były także wykorzystywane do złocenia. Jako środka wiążącego używano białka jaja kurzego, matryca pozostawała sprasowana z okładką tak długo, aż nastąpiło związanie białka (koagulacja). Klocki służą także do wycisków barwnych przy użyciu farby. Współcześnie do tłoczenia na zimno wykorzystywane są także matryce linorytowe lub z plastiku.

==Zobacz też==

[[Indeks alfabetyczny]] <br>
[[Narzędzia introligatorskie]] <br>
[[Plakieta]] <br>
[[Prasa do złocenia]] <br>
[[Radełko]] <br>
[[Radełka jagiellońskie]] <br>
[[Tłoczenie]] <br>
[[Wierszownik introligatorski]] <br>
[[Złocenie]] <br>

==Grafika==

<gallery>
File:Tłoczki.jpg|Tłoczki
File:Liniaki.jpg|Liniaki
File:Radełka.jpg|Radełka
File: Łuki2.jpg|Komplet łuków
File:Img843.jpg|Odbicia zestawów linii i łuków w katalogu wytwórni Dornemanna
File:Strychulce.jpg|Strychulce
File:Strychulec podwójny regulowany.jpg|Strychulec podwójny regulowany
File:Matryce.jpg|Matryce
File:Litery.JPG|Pojedyncze tłoki liternicze

</gallery>

==Przypisy==
# A. Wagner, Superekslibris polski, Toruń 2016, s. 450-464.
# G. Moessner, Buchbinder ABC, Bergisch Gladbach 1981, s. 42, 63, 76.
# Encyklopedia wiedzy o książce [red. Birkenmajer A., Kocowski B., Trzynadlowski J.], Wrocław, Warszawa, Kraków, 1971, szp. 2341-2343.
# Middleton Bernard C., A history of English craft bookbinding technique, New York – London 1963, s. 165-184.
----
Autor: '''E.P.'''