Tekst źródłowy strony Radełka jagiellońskie

==Radełka jagiellońskie==
(ang. Jagiellonian rolls)

Określenie charakterystycznej grupy radełek renesansowych, tworzonych od lat 30. XVI w. do pocz. XVII w., przedstawiających →portrety członków rodziny królewskiej Jagiellonów, a po śmierci Zygmunta Augusta także pierwszych królów elekcyjnych. Inspiracją dla pierwszych r. j. były najprawdopodobniej saskie radełka i plakiety z portretami tamtejszych elektorów, stosowane od przełomu lat 20-30. XVI w. Oprócz koncepcji ideowej, analogiczne były rozwiązania kompozycyjne tych dzieł: w ujęciu pełno-, półpostaciowym lub popiersiowym na tle arkady bądź okna nakrytego łukiem. Przypuszczalnie produkcja r. j. odbywała się w Krakowie, Poznaniu i Królewcu, nie wykluczone jednak, że narzędzia te sprowadzano także z Wrocławia i miast saskich (Wittenberga, Lipsk). Najwcześniejsze datowane r. j. pochodzi z 1537 r.: półpostacie Zygmunta Starego, Bony, Zygmunta Augusta i Izabeli widnieją w oknach nakrytych łukami, z majuskułowymi napisami identyfikacyjnymi na czole parapetów i prostymi, arabeskowymi dekoracjami powyżej łuków (data „1537” na tabliczce nad głową Izabeli). W kolejnych latach powstały warianty tego wzoru, różniące się przede wszystkim zestawem portretów, datą („1540”) bądź jej brakiem, oraz drugorzędnymi elementami kompozycyjnymi, idącymi w parze ze zróżnicowanym poziomem wykonawczym. Prawdopodobnie na przełomie lat 30. i 40. XVI w. w królewieckim warsztacie Kaspara Anglera zaczęto posługiwać się r. j. w trzech odmianach, w których medalionowemu portretowi Zygmunta Starego, a później też Zygmunta Augusta, towarzyszą podobizny ks. Albrechta Pruskiego, Jana Fryderyka Saskiego, Filipa Melanchtona i Marcina Lutra. Inne pruskie radełko ukazuje pełnopostaciowe portrety Zygmunta Starego i ks. Albrechta w arkadach (w owych prussicach wyraźne są zależności formalne od radełek saskich). Z lat 40. XVI w. pochodzi też odosobnione pod względem formalnym i ideowym, radełko poznańskie z kunsztownymi „medalierskimi” portretami obu Zygmuntów Jagiellonów, papieża Pawła III oraz Habsburgów: Karola V i Ferdynanda I. Do grupy dzieł z międzynarodową „galerią” monarchów należą też radełka z portretami władców habsburskich i Ludwika Węgierskiego. Od poł. XVI w. tworzono r. j. według nowego wzoru: z popiersiami profilowymi w okrągłych lub owalnych medalionach, wzbogaconych tabliczkami inskrypcyjnymi i oddzielonych arabeską. Utrzymał się on do końca okresu stosowania r. j., podlegając wszakże rotacji portretów: po 1572 r. portrety członków familii Jagiellonów zaczęły ustępować nowym władcom (Henryk Walezy, Stefan Batory, Zygmunt III Waza), a nawet kanclerzowi Janowi Zamoyskiemu. Mimo dezaktualizacji zestawów podobizn, r. j. – jako narzędzia z efektowną dekoracją – były eksploatowane przez introligatorów przez praktycznie cały XVII w. (znany jest przypadek długotrwałego używania nawet pękniętego r. j.). Mimo propagandowej, wielowątkowej wymowy, r. j. nie były stosowane na oprawach ksiąg królewskich (praktycznie nie występują na Monumentach z biblioteki Zygmunta Augusta). Stanowiły zatem wyraz manifestacji politycznej ze strony szlacheckich i mieszczańskich posiadaczy ksiąg, a nie wykluczone że i introligatorów. W XVI w. stanowiły też modną formę dekoracji opraw, odpowiadającą humanistycznemu upodobaniu do galerii słynnych postaci.

==Zobacz też==

[[Indeks alfabetyczny ]] <br>
[[Arkada]] <br>
[[Okno z parapetem]] <br>
[[Radełko]] <br>
[[Radełkowanie]] <br>
[[Radełkowe oprawy]] <br>

==Grafika==

<gallery>
Plik:Radełko jagiellońskie, Pierwsze datowane radeko jagiellońskie z 1537 r., użyte na oprawie krakowskiej z tego samego roku, BJ, Kraków, fot. A. Wagner.jpg | Pierwsze datowane radełko jagiellońskie z 1537 r. użyte na oprawie krakowskiej z tego samego roku, BJ, Kraków, fot. A. Wagner
Plik:Radełko jagiellońskie 8.jpg | Półpostać Zygmunta Starego w oknie, fragment dekoracji pierwszego datowanego radełka jagiellońskiego z 1537 r., BJ Kraków, fot. A. Wagner
Plik:Radełko jagiellońskie 3b.jpg | Radełko jagiellońskie z 1540 r. w dekoracji oprawy renesansowej, Kraków?, Lwów?, ok. poł. XVI w.
Plik:Radełko jagiellońskie, opr. krakowska ozd. radełkiem jagiellońskim, 1556, ink. Summerhart, BJ POLONA2.jpg | Radełko jagiellońskie w dekoracji oprawy krakowskiej, 1556, BJ Kraków, fot. wg: www.polona.pl  
Plik:Radełko jagiellońskie 1b.jpg | Radełko jagiellońskie w dekoracji oprawy renesansowej, Kraków, ok. 1560 r., WBP - Ksiąznica Kopernikańska w Toruniu, fot. A. Wagner
Plik:Radełko jagiellońskie 2.jpg | Radełko jagiellońskie z portretami w formie popiersi profilowych w medalionach, 2 poł. XVI w.  
Plik:Radełko jagiellońskie 3.jpg | Medalion z popiersiem profilowym Zygmunta Augusta, 2 poł. XVI w.
Plik:Radełko jagiellońskie 4b.jpg | Radełko jagiellońskie użyte do dekoracji zwierciadła i ramy oprawy renesansowej, prawdopodobnie Kraków, 3-4 ćw. XVI w. 
Plik:Radełko jagiellońskie poznańskie, ok. 1547 r., BPTPN Poznań, fot. M. Priebe.jpg | Radełko jagiellońskie z portretami o medalierskiej formie, Poznań, ok. 1547 r., BPTPN Poznań, fot. M. Priebe
Plik:Radełko jegiellońskie 1.jpg | Medalion z portretem Zygmunta Starego w dekoracji radełka jagiellońskiego, Poznań, ok. 1547, BWSD Hosianum, Olsztyn, fot. A. Wagner


</gallery>

==Przypisy==

# Haebler 1926, s. 140, 387; 
# Kuhnert 1926, s. 251-254, 269-292, 295-300 i in.; 
# Jarosławiecka-Gąsiorowska 1970, s. 315-338; 
# EWOK 1971, szp. 2048-2049; 
# von Rabenau 1994, tabl. 2, 11-15, 17-19 i in.; 
# Wagner 2012 II, s. 83-111; 
# Biały 2015, s. 94-95, 105-106; 
# Franczak 2016, s. 55-69; 
# Muraszko 2018, s. 75-85; 
# Wagner, Madajewska, Mazerska 2018, tabl. 25-26, 34, 50-52 i in.;  

----
Autor: '''A.W.'''