Tekst źródłowy strony Format książki

==Format książki==
(niem. Buchformat, fr. format d'un livre)

Określenie stosowane na oznaczenie wielkości książki. Pierwsza, najbardziej rzucająca się w oczy cecha książki. Wymiary wyrażone są w milimetrach. W przypadku książki w formie zwoju odnosi się do jego wysokości i długości, w przypadku kodeksu oznacza jego wysokość i szerokość lub tylko wysokość. 

===Format książki rękopiśmiennej===
W średniowieczu format oznaczano nazwami: in maiori, in medicori, in minori forma. W XV w., gdy podłożem książek rękopiśmiennych coraz częściej był papier, ich format  był ściśle związany z formatem arkusza papieru. Papiernie europejskie produkowały wiele rozmiarów arkuszy o harmonijnym (nawiązującym do złotego podziału) stosunku krawędzi, czyli 8:5, przy czym do XVII w. arkusze nie przekraczały wymiarów 740 x 540 [mm] i nie schodziły poniżej wymiaru 350 x 230 [mm]. Ograniczenie wielkości arkuszy papierów europejskich łączyło się z ręczną techniką czerpania papieru formą papierniczą sitem metalowym z ogranicznikiem.

Arkusze w książkach rękopiśmiennych albo w ogóle nie były łamane, albo były łamane jednokrotnie. W pierwszym przypadku filigran znajdował się najczęściej w górnej lub dolnej części karty, taki format nosi nazwę in plano. W przypadku pojedynczego złamu filigran był zazwyczaj umieszczony na prawym półarkuszu (po złamaniu znajduje się na środku co drugiej karty), ten format nosi nazwę in folio. W formatach większych brano zazwyczaj dwa, trzy, a nawet więcej arkuszy, które łamano, wkładano jeden w drugi i tworzono w ten sposób składki.

===Formaty starych druków===
Z końcem XV w., od pojawienia się druku, wprowadzono określanie formatu książki w zależności od ilości złożeń arkusza, czyli tzw. [[format bibliograficzny]]. Formatem bibliograficznym opisuje się inkunabuły i wszystkie stare druki do końca XVIII w. W XV w. w dobie inkunabułów, spotyka się zazwyczaj dwa formaty: 2° i 4° oraz bardzo rzadko 8°. W jednym inkunabule można niekiedy zidentyfikować dwa formaty, co wynika z tego, że drukarz dysponował różnymi arkuszami papierów. W książkach tych należy zatem badać każdą składkę.

W XVI i XVII w. rozpowszechniły się małe formaty książek, głównie  w drukarstwie holenderskim (elzewiry) i francuskim. Drukując książki w małych formatach, dzielono arkusz na trzy części i tak powstał format 12° (wprowadzony w 1567 r. przez Ch. Plantina w Antwerpii). Z podziału arkusza na trzy części powstał także format 24° (f. elzewirowski), każda z trzech części dawała po 16 stron. Ponieważ do drukarni dostarczano różne formaty arkuszy, wymiary książek były niezwykle zróżnicowane, np. format 8° mógł mieć bardzo różnorodną wysokość grzbietu (od 18 – 25 [cm]). 

Wielokrotność złamania arkusza implikuje zasadnicze wskaźniki, według których można określić format starego druku. Elementami tymi są: kierunek kres (w 2° i  8° pionowy, w 4° poziomy), położenie filigranu, ilość kart w trzech sąsiednich składkach.

===Formaty książek XIX i pocz. XX w.===
W efekcie produkcji maszynowej powstawała wstęga papieru. Następnie była rozcinana na arkusze, w formatach dostosowanych do wielkości maszyn drukarskich. Najbardziej typowymi maszynami do druku książek, były tzw. maszyny półformatowe, o wielkości drukowania do 600 x 800 mm. Po odpowiednim złamaniu zadrukowanych arkuszy powstawały składki. Był to tzw. format nieobcięty.

Format książki bywał przedmiotem rozważań teoretyków typografii, którzy ustalali nie tylko wielkość kolumny druku, ale też miejsce jej ulokowania na arkuszu drukarskim oraz wielkość poszczególnych marginesów. 

Jednak introligatorzy często nie respektowali lub nie znali tych wytycznych i ostateczny format książki powstawał w fazie oprawy, gdy introligator obcinał krawędzie. Zróżnicowane obcinanie powodowało, że różne egzemplarze tej samej publikacji miały formaty różniące się nawet o 1,0 - 1,5 [cm]. Wielu bibliofilów złośliwie twierdziło, że introligatorzy starają się maksymalnie obcinać krawędzie, by zaoszczędzić na materiałach okładkowych, a także uzyskać jak najwięcej makulaturowych ścinków, które mogli odsprzedać do papierni. 

Autorzy podręczników introligatorskich ostrzegali przed nadmiernym obcinaniem krawędzi, np. Zygmunt Zjawiński postulował „niedocinanie” tj. obcinanie tak oszczędne, by linia cięcia sięgała poza wielkość najkrótszych kartek w bloku.

Niektórzy wydawcy, by przeciwdziałać nadmiernemu obcinaniu marginesów, zaznaczali na doklejonej karcie, jak introligator powinien obcinać książkę. Konsekwencją tego zabiegu było utworzenie paserów, czyli drukowanych linii, wskazujących na miejsce złamania oraz obcinania. Dzięki nim przynajmniej książki w oprawach wydawniczych uzyskiwały ten sam format.

===Formaty współczesne===
Wprowadzenie w Polsce w XX w. formatu papieru znormalizowanego zgodnie ze standardami międzynarodowymi (ISO) ujednoliciło format książki. Ustalono trzy szeregi formatów papieru: 
* A - 841 x 1189 [mm], 
* B - 1000 x 1414 [mm],
* C - 917 x 1297 [mm]. 
Dla książek mają zastosowanie szeregi A i B, ale wprowadzono także format specjalny o wymiarach arkusza 820 x 1040 [mm] i 840 x 1050 [mm]. 

Typowe książki mają format A5 (148 x 210 [mm]) lub B5 (176 x 250 [mm]), rzadziej występują publikacje większe w formacie A4 (210 x 297 [mm]) lub mniejsze A6, B6 aż po książki miniaturowe. 

Stosowanie nowoczesnych maszyn drukarskich rolowych nie ogranicza wydawców do stosowania typowych proporcji formatów (5 x 8), używane są formaty innych proporcji, np. bardziej wysmukłe (3 x 5, czy nawet 5 x 9) lub idące w stronę kwadratu (2 x 3, 3 x 4), kwadratowe, a także poprzeczne.

==Zobacz też==

[[Indeks alfabetyczny]] <br>
[[Format bibliograficzny]] <br>
[[Format biblioteczny]] <br>
[[Format papieru]] <br>
[[Format specjalny]] <br>
[[Składka]] <br>
[[Obcinanie krawędzi]] <br>

==Grafika==

<gallery>

File:Wwa 1819.jpg|Egzemplarze tej samej edycji przycięte podczas oprawy do różnych formatów

</gallery>

==Przypisy==
# Kalisz Barbara (oprac.): Słownik wydawcy, Warszawa 1997, s. 62-63.
# Encyklopedia wiedzy o książce [red. Birkenmajer A., Kocowski B., Trzynadlowski J.], Wrocław, Warszawa, Kraków, 1971, szp. 723.
# Palacz Andrzej, Format, "Wydawca" 2001 nr 10, s. 50.
# Zjawiński Zygmunt, Introligatorstwo, Warszawa 1965, s. 168.

----
Autor: '''M.P.B., E.P.'''